Honderd jaar geleden, op 30 juli 1920, werd de eerste steen gelegd voor de bouw van 64 woningen in de Rode Buurt in Zaandijk. De woningen zijn nu eigendom van Parteon.
De bouw verliep vlot, maar in de jaren daarna ontstond er ruzie tussen woningbouwvereniging Zaandijk en de gemeente Zaandijk. De gemeente ging zelfs tot onteigening over die pas 20 jaar later werd teruggedraaid.
De veelbewogen geschiedenis van een karakteristiek buurtje.
Door Giljam Klijn
In 1917 richtten 13 Zaandijkers Woningbouwvereniging Zaandijk op. ‘Zaandijk’ maakte plannen voor de bouw van 64 woningwetwoningen. Dat werd ook wel eens tijd. Zaandijk was in 1918 de enige Zaanse gemeente zonder woningwetwoningen.
Bij de gemeenteraadsverkiezingen van 1919 kreeg de SDAP een meerderheid in de gemeenteraad. Twee bestuursleden van ‘Zaandijk’ werden wethouder. Dit vergemakkelijkte de steun van de gemeente Zaandijk voor de plannen.
Op 30 juli 1920 ging de bouw van start en de eerste woningen werden in 1921 opgeleverd. De kosten voor de nieuwe woningen waren echter hoger dan begroot. Dat betekende voor de gemeente een verliespost.
Onteigening
Bij de gemeenteraadsverkiezingen van 1923 ging de politieke meerderheid voor de SDAP verloren. Zij bezetten niet langer meer 4 van de 7 raadszetels maar 3. Ook leverde ze geen wethouders meer. De gemeente wilde dat ‘Zaandijk’ de huren verhoogde om verliezen te verminderen. Dat was tegen het zere been van de woningbouwvereniging. Zij staat op de bres voor de huurders en wil dat niet.
In februari 1925 doet B&W aan de gemeenteraad het voorstel de woningen te onteigenen. Er volgen twee jaar van overleg en uitvoerige briefwisselingen tussen gemeente en ‘Zaandijk’. Partijen komen er niet uit en vlak voor de volgende verkiezingen van september 1927 worden op 16 juli 1927 de woningen eigendom van de gemeente.
Rode meerderheid
Na deze gemeenteraadsverkiezingen is er weer een rode meerderheid en worden twee huurders van ‘Zaandijk’ wethouder. De gemeenteraad draait in mei 1928 het besluit tot onteigening weer terug en wil de woningen weer aan de woningbouwvereniging overdoen. GS besluiten het besluit van de gemeenteraad niet goed te keuren. Er wordt door de gemeente bezwaar aangetekend bij de Kroon, maar dat verliest zij. Op 14 augustus 1929 besluit de Kroon dat de woningen gemeentelijk bezit moeten blijven. Een verzoek om de woningbouwvereniging te doen ontbinden, beantwoordde de minister met ”de vereniging zal wel haar eigen dood sterven”.
Dat deed ‘Zaandijk’ niet. In 1930 heeft zij plannen voor een tweede fase van te bouwen woningen. De gemeenteraad, waar links nog steeds een meerderheid heeft is akkoord, maar een minderheid tekent bij GS bezwaar aan. Dit keer kan de vereniging wel bouwen en in 1931 wordt in de Rode Buurt een tweede fase van 21 woningen opgeleverd.
Pas op 1 maart 1949 gaan de 64 woningen weer terug naar ‘Zaandijk’. Uit het huurboek blijkt dat de huren in ruim twintig jaar nauwelijks zijn gestegen.
In de ‘Cultuurhistorische inventarisatie en waardering; Sociale woningbouwwijken 1900-1945’ van Zaanstad (2019) is het volgende te vinden over de Rode Buurt:
“Bouwvereniging Zaandijk gaf opdracht aan architectenbureau Gulden en Geldmaker om ontwerpen te maken. In 1921 volgde ook de vergunning voor het bouwen van 64 huizen en in datzelfde jaar werden de woningen opgeleverd. De hand van architecten Gulden en Geldmaker is goed te herkennen. Zij hadden al eerder woningen voor Vissershop in Zaandam en Troelstraplein e.o. ontworpen in dezelfde soort stijl.
De woningen werden buitengewoon ruim en rijk gedetailleerd ontworpen. Ze waren nauwelijks als arbeiderswoningen te herkennen omdat ze zo rijk waren vormgegeven. Op het uiterlijk van de woningen werd niet bezuinigd. Mansardekappen met rode pannen, dubbelhoge erkers, het metselwerk, de bovenramen, de tuindeuren etc.”
Een deel van de woningen in de buurt werd gebouwd door een andere woningbouwvereniging, ‘Nieuw Leven’. De laatste woningen in de buurt werden in 1931 gebouwd.
In 2018 werd een ‘cultuurhistorische quickscan en advies over de cultuurhistorische betekenis‘ van De Rode Buurt gemaakt door Marinke Steenhuis van SteenhuisMeurs. Daaruit viel af te leiden dat de plannen van Parteon om een deel van de huizen te slopen geen goed idee waren in cultuurhistorisch opzicht,
Foto’s: Gemeentearchief Zaanstad, Giljam Klijn, De Orkaan
Ja René, dat van die boer klopt, een bijzondere man. Hij heette Lo (Lodewijk) Krijt. Hij woonde aan het eind van het Gorterspad in een oude vervallen huis met nog oudere schuren. Hij ging dagelijks met zijn roeibootje naar het Westzijderveld, waar hij wat vee had lopen. Voor op het bootje zat altijd zijn hondje, een klein zwart beestje. De kinderen uit de buurt riepen dan de naam van dat hondje: Beertje. Lo Krijt riep altijd iets terug, maar dat was niet te verstaan. Het weiland naast de sloot tot aan de ULO school was zijn eigendom. In de jaren 70 kocht de gemeente Zaandijk de grond, waarop een uitbreiding van de school kwam. Nu staan er moderne woningen, het Ezelshof.
Dank je Rob, dan klopt mijn beeld van heel wat jaren terug. Nu herken ik de naam ook van Lo Krijt. Ik heb het eerste halfjaar van 1971 bij mijn grootouders Gruijs gewoond, Langepad 35. Even verder in Domineestuin woonde ook een bijzonder mens, Leen Kors, kan dat? In juni van dat jaar heb ik Zaandijk tegen mijn zin uitgezwaaid en ben bij mijn ouders in Utrecht gaan wonen. Het is goed gekomen hoor, maar elk jaar kom ik nog een paar keer terug, in ieder geval rond Kerst, voor strobrood.ik heb nog een foto op mijn bureautje van ons fietsuitstapje naar de TT Assen, juni '71. Mooie tijd!
Een goed verhaal en mooie foto's. Zeer bedankt. Leuke reacties ook, zoals van Rob van den Bergh, mijn voetbal jeugdbegeleider bij ZVV Zaandijk, begin jaren zeventig. Ik bewaar goede herinneringen aan Rob en de club. Mooi ook dat Rob het over opa Gruijs heeft. In het echt de opa van Marcel en mij, maar alle jonge mensen in de buurt noemden hem opa Gruijs. Wij woonden in de Goeman Borgesiusstraat 16, naast Dina Slop en de familie Visser. Ik zie op een van de foto's dat aan het eind van onze straat een sloot loopt. Ik weet denk ik nog dat die gedempt is en dat aan de overkant een wat excentrieke boer zat. Klopt dat? Rode buurt, komt dat door de kleur van de dakpannen of door de politieke kleur van de meeste bewoners? Herinneringen aan een leuke jeugd met leuke Zaandijkers! René Meer, geboren in '57.
Dit is De Orkaan op haar best. Positiviteit graag.
Prachtig verslag! Dank! Woonde van 1959 tot 1979 op Karl Marx straat 5. Prachtige foto's, veel herinneringen komen weer boven!
Schitterende foto’s. Ik ben geboren in de Domela Nieuwenhuisstraat en kan mij de openslaande deuren nog herinneren. Dat werd verbouwd toen ik klein was. Mijn moeder was daar dolblij mee, want het tochtte verschrikkelijk. Mijn vader sloopte als eerste de tussendeuren en schoorsteen eruit. We kregen toen een zee van ruimte. Dat zou nu een doodzonde zijn. Korte tijd ben ik elders gaan wonen en ben vervolgens naar de Karl Marxstraat (smalle gedeelte) gegaan, waar ik inmiddels al 30 jaar woon.
De Vereniging Zaans Erfgoed ijvert al langer voor dit prachtige buurtje, net zoals ze al eerder deed voor Het Blok in Krommenie - waarvan zij, en vele anderen met haar, de sloopplannen helaas niet hebben kunnen keren. In de brief die Vereniging Zaans Erfgoed samen met Vereniging Heemschut in april 2020 hierover aan de raad stuurde. Over het Rode Buurtje stond daarin: '(Het) is een parel onder de vroeg twintigste-eeuwse wijken van Nederland en zou tot het tafelzilver van de corporatie (Parteon)gerekend moeten worden. Alleen al de gedachte aan sloop is uit den boze.' En verder schreven deze twee organisaties dat: '... het Rode buurtje in Zaandijk onder geen beding gesloopt mag worden en behouden moet blijven; Het afwegingskader (voor renovatie, vernieuwbouw of sloop) zal transparanter door de gemeente moeten worden toegepast; De bewoners dienen als gelijkwaardige partner bij het proces betrokken te worden.
Een mooi verhaal Giljam en voor nog meer informatie en foto's van de Rode Buurt: https://www.historischeverenigingkoogzaandijk.nl/historie/index.php/2018/05/20/de-rode-buurt-in-zaandijk/
Jan Leguijt, pracht stuk ook op Historischeverenigingkoogzaandijk.
Wat een fantastische foto's. Mooie herinnering aan de tijd dat wij op de Goeman Borgesiusstraat woonden. Onze familie woonden allemaal in de buurt. Mijn grootouders woonden tegenover ons. Ik heb nog een foto dat mijn grootvader Jan Gruijs geb.1899 onze straat aan het straten is. Geweldig. Marcel Meer 1952
Opa Gruijs verkocht aan huis petroleum. Een veel gebruikt product in de huishoudens van de jaren 50 en 60. Ik zal wat keren door de steeg zijn gelopen. Een petroleumkan mee. In een schuurtje stond de grote pomp. Buurman of buurvrouw Gruijs vulde dan de kan. Altijd vriendelijk tegen hun klanten. Wij woonden in de Domela Nieuwenhuisstraat.
Alleraardige geschiedenis Giljam, van deze karakterstieke buurt in Zaandijk. Ik hoop dat deze buurt niet aan de sloopkoorts van Parteon ten onder gaat en mooi gerestaureert wordt zodat het nog jaren kan uitstralen wat een woningbouw vereniging betekende.
Wat een informatief goed verhaal. Ik heb van 1954 tot 1974 op de P.L. Takkade gewoond. Een prima tijd in een heel prettige woonomgeving. Ik hoop dat deze buurt in stand blijft
Voor mij een heel leuke herinnering. Ik ben geboren op Karl Marxstraat 12 in 1948. Heb daar 18 jaar gewoond. Ben daar 5 jaar weg geweest en woon nu al weer 48 jaarmet veel plezier in de Karl Matxstraat, alleen op een ander nummer en niet in een huurwoning.Ben erg benieuwd wat er met de huurwoningen gaat gebeuren.
Woonde ook in die tijd in de Karlmarxstraat weet alleen het nr niet meer. Zijn in 1960 naar Amersfoort gegaan. Wat leuk om dit te zien.
Familie van Hees woonde op nr. 19. (Later vernummerd tot 43!).Familie van den Bergh woonde in de woning vanaf 1960 tot 1996. In 1960 woonde er naast de familie Tromp en aan de andere kant de familie Reek (Keijzer). Ik vind het leuk om na zoveel jaren de naam van Hees nog te herinneren.
hallo Rob mmijn naam is Henk Keijzer heb tot mijn 24ste jaar naast jouw ouders gewoond leuk om de fotos van de buurt te zien woon tegenwoordig in Roermond groetjes
Mooi stuk Giljam, nooit geweten deze geschiedenis, Kun je goed aan zien dat invloed van "Wethouders" alles bepalend kan zijn. Je moet dus wél gaan stemmen!
Wat een leuke herinnering! Van 1953 tot 1959 dagelijks mijn schoolroute die door deze nog steeds mooie en karakteristieke buurt liep. Mooi achtergrondverhaal. Waardering!
Heerlijke buurt. T/m december 1964 woonde ik vele jaren met ouders, broer en zus op Karl Marxstr 35 (v/h 11) met veel plezier. Kortgeleden door de steeg gefietst, dit raad ik niemand aan.
John, ik denk dat ik van 1953-56 geregeld met je mee liep. Woonde jij niet in de Esdoornlaan? Ik in de Lindenlaan. In '56 zijn we verhuisd.