De Zaanse Schans staat aan de vooravond van de belangrijkste verandering in haar bestaan. De historische wijk aan de Kalverringdijk – inclusief alle molens – moet een afgesloten ‘erfgoeddorp’ worden waar toeristen voor moeten betalen. Het gebied wordt onttrokken aan de openbaarheid, fietsroutes worden omgelegd.

De Zaanse Schans moet geld op gaan leveren. De overlast van het massatoerisme moet worden teruggebracht. Minder bezoekers, maar wel bezoekers die een kaartje kopen.

Het opheffen van de vrije toegang – dat per april 2026 al gerealiseerd moet zijn – valt niet bij iedereen in goede aarde. Ondernemers hebben zich tegen het plan gekeerd, zij vrezen een vermindering van inkomsten. In de politiek hebben de eerste tegenstanders zich al gemeld terwijl er vanuit inwoners ook bezwaren worden aangedragen. Ook wordt getwijfeld aan de haalbaarheid, zeker op de termijn die Zaanstad voorstaat. 

De Zaansche Molen

Zaanstad wil de kosten voor onderhoud op de Zaanse Schans uit de toegangskaartjes halen. Stichting De Zaanse Schans, het Zaans Museum en de Windmolen Compagnie / Vereniging De Zaansche Molen zijn mede-initiatiefnemer van het plan.

Maar in de laatste club rommelt het. Formeel is niet de Vereniging De Zaansche Molen (VZM) (eigenaar van de molens) partner in het pact van erfgoedclubs maar de Windmolen Compagnie. Die stichting is verantwoordelijk voor exploitatie en heeft – voordat de plannen voor de afsluiting zijn goedgekeurd – al het contract met de molenaars van verfmolen De Kat beëindigd.  

Bezorgde leden willen een extra ledenvergadering om de Windmolen Compagnie los te koppelen van de Vereniging.

‘Koers duidelijk uitgelegd’

In de discussie die hierover – vooral online, onder andere bij De Orkaan – ontstond, werd tegenstanders verweten dat ze op de hoogte hadden kunnen zijn van de plannen, het zou in de Algemene Ledenvergadering van december 2024 gedeeld zijn met de leden. Maar klopt dat ook?

Oud-wethouder Hans Luiten (PvdA): ‘de afgelopen jaren is door het nieuwe bestuur heel duidelijk uitgelegd welke koers er werd ingezet, waaronder de professionalisering van de organisatie, en op ledenvergaderingen is daar over gesproken en hebben de leden deze koerswijziging gesteund’. Ex-raadslid Roland van Braam (SP): ‘Ik heb begrepen dat er al een ledenvergadering over is geweest en door de leden is ingestemd met het voorstel’.

Daarentegen schrijft Rob Karst (steunraadslid LZ): ‘de plannen van de Zaansche Molen zijn bij de laatste ledenvergadering niet op deze wijze aan de leden gepresenteerd’. VZM-lid Jeannette Schoone: ‘De lijn is uitgezet en toegelicht op de ALV. Aanwezigen hebben ingestemd met de nadere uitwerking. Maar die nadere uitwerking, zoals die nu uitpakt, is niet voorgelegd aan de ALV (…). Het is niet de eerste keer dat de huidige leiding een besluit neemt zonder dit aan de leden voor te leggen’.

Professionalisering

Wat gebeurde er op die laatste Algemene Ledenvergadering (ALV) op 9 december 2024? Jan Goedhart, voorzitter Raad van Toezicht, en bestuurder/directeur Katelijne Prinsenberg zetten de lijnen uit. Het belangrijkste punt van de vergadering is het vrijwilligersbeleid, niet de toekomstplannen voor de Zaanse Schans.

Het nieuwe vrijwilligersbeleid is ‘een belangrijke stap in de richting van professionalisering van de vereniging’ en dat betekent dat de vrijwilligersvergoeding wordt afgebouwd. Iedereen een vergoeding geven zou te duur worden. Het nieuwe beleid is ‘vastgesteld door de raad van toezicht’ en niet door de ALV. Het ‘bestuur’ – dat wil zeggen ‘bestuurder’ Katelijne Prinsenberg, voert het beleid uit.

Als de begroting 2025 wordt besproken, worden de contouren van het nieuwe ticket-model zichtbaar:

‘Het is dan ook helder dat er een grote urgentie is om het verdienmodel van de WMC [Windmolen Compagnie] te optimaliseren. Wij hebben de volledige overtuiging dat dit het beste gaat in samenwerking met de andere erfgoedpartijen om te komen tot 1 ticket model en 1 erfgoed verhaal.’

Eén kaart?

Een van de leden: ‘er wordt om de samenwerking heen gedraaid. Jullie willen toch naar 1 Zaanse schans kaart voor het hele gebied, zodat je geen vrijwilligers nodig hebt bij de kassa? Gaan de plannen die richting op? Prinsenberg: ‘dat klopt inderdaad, dat is de richting’.

Als de ‘Stand van zaken Samenwerking Zaanse Schans’ aan de orde is, wordt uitgelegd dat daarmee is begonnen:

‘samen met de 4 erfgoedpartijen op de Schans, en met de gemeente die daar ook een rol in heeft. De samenwerking is nodig omdat wij een duurzaam verdienmodel hebben zodat we in de toekomst het behoud van de molens kunnen borgen’.

Goedhart en Prinsenberg zijn lid van resp. de Stuurgroep en de Werkgroep van die samenwerking. Goedhart: ‘Op dit moment werken de erfgoedpartijen en de gemeente aan een gezonde en op de lange termijn houdbare businesscase voor de Zaanse Schans.’ Maar: ‘Wij weten nog niet hoe het er uit gaat zien.’ Prinsenberg zegt iets anders volgens de notulen, ze ‘kan nog niet delen’ wat daarin staat: ‘de keuzes die daar gemaakt moeten worden is aan de gemeente’.

Bitterhard

Leden hebben niet zoveel trek in samenwerking met het Zaans Museum: ‘is er ook aan gedacht om het Zaans Museum uit te sluiten?’ Prinsenberg stelt dat ‘we de musea bitterhard nodig hebben, zonder museum hebben we geen mogelijkheid voor het inhoudelijke verhaal’. Goedhart: ‘het gaat niet alleen over geld, maar ook over de inhoud: we hebben het Zaans Museum nodig voor een beter inhoudelijk product’.

Leden houden vol: ‘Je ziet niet voldoende hoeveel geld het Zaans Museum kost, zoals onderhoud van het gebouw’. Prinsenberg licht dan toch een tipje van de sluier op en gaat wel in op de business case: ‘In de business case is ook al het onderhoud opgenomen, van onze molens, maar ook van het Zaans Museum en van de huizen op de Schans. Belangrijk is dat de gemeente ook moet investeren’. Ook noemt ze de oplossing:

‘als we die bezoekers kunnen gaan laten betalen, is het verdienmodel er zeker. Het probleem ligt nu aan het vrijwillige karakter om de Zaanse Schans te bezoeken’.

Een van de leden denkt het te snappen: ‘Dus we moeten gaan verplichten om een kaartje te kopen, dat betekent een hek om de Zaanse Schans, ik als ondernemer ben daarop tegen’. Prinsenberg wijst hem terecht maar spreekt dat van dat hek niet tegen:

‘Er wordt nu heel veel geld verdiend maar dit komt onvoldoende terecht bij het onderhoud van het erfgoed.’

Erfgoedpark

Ook Goedhart kan vervolgens wel iets vertellen over waar het naartoe gaat:

‘uiteindelijk willen wij toe naar een erfgoedpark Zaanse Schans’.

Gedurende de vergadering van december maken Goedhart en Prinsenberg toch voorzichtig duidelijk wat de plannen zijn, ofschoon ze dat eerst niet wisten (Goedhart) of niets konden delen (Prinsenberg). De plannen houden één business case (verdienmodel) in waar alle vier erfgoedpartijen en de gemeente onderdeel vanuit maken (inclusief Zaans Museum) en er komt één verplicht ticket voor het hele ‘erfgoedpark’.

Details over prijzen, de onttrekking aan de openbaarheid, ontheffingen, omleggen van fietspaden en het beëindigen van het contract met de molenaars van De Kat worden in de vergadering van december niet bekend gemaakt.

Bijna vier maanden later, op 24 april, maakt de bestuurder van de Vereniging op de website bekend dat ze achter de plannen over de Zaanse Schans staan. Ook wordt dan pas bekend gemaakt dat De Zaansche Molen het contract met de molenaars van De Kat opzegt. Dat de afsluiting en het nieuwe ticket volgend jaar april ingaan, wordt als een voldongen feit gepresenteerd.

Door Piet Bakker op basis van ‘Verslag van de Algemene Ledenvergadering van Vereniging De Zaansche Molen d.d. 9 december 2024‘ en website Zaansche Molen. Foto: Michel Schermer.