De Wilhelminasluis werd ruim 100 jaar geleden, in 1903, feestelijk geopend door wethouder Pieter Latenstein. De sluis ligt er nog steeds, maar wel flink aangepakt in het laatste decennium.
De tijd staat niet stil. Er wordt gebouwd en gesloopt, straten verdwijnen, nieuwe wijken verrijzen. Winkels gaan weg, bedrijven sluiten, groen maakt plaats voor nieuwbouw. De Zaanstreek is de afgelopen decennia sterk veranderd. De Orkaan brengt dat in beeld. Op één plek die in het verleden op de foto is gezet, maken we nu opnieuw ‘dezelfde’ foto. Zoek de verschillen…
Deze ansichtkaart komt uit een verzameling van Richard de Boer. Bert Versteeg maakte de eigentijdse foto en zorgde voor de achtergrondinformatie. Vandaag: de opening van de Wilhelminasluis in 1903.
Opening Wilhelminasluis
De oude foto van de Fototijdreis van deze week is exact te dateren: 24 oktober 1903. Op deze dag werd de, toen, nieuwe Wilhelminasluis- en brug feestelijk geopend.
Toen omstreeks 1300 de Zaan aan de zuidzijde werd afgesloten door de Hoge Dam konden er ook geen schepen meer langs en daarom werden er sluizen gebouwd. Als eerste werd de Kleine Sluis gebouwd, wanneer dat is gebeurd is niet bekend maar vermoedelijk in de 15e eeuw. Deze Kleine Sluis was 18 meter lang, 3,24 meter breed en 2,01 meter diep.
In 1544 werd er naast de Kleine Sluis een grotere sluis gebouwd die in 1722 werd vervangen door de huidige Hondsbossche Sluis. De Hondsbossche (of Grote) Sluis was 28 meter lang, 5,10 meter breed en was 2,60 diep.
In 1610 was de Beemster bijna drooggelegd maar door een breuk in de Waterlandse Zeedijk op 23 januari van dat jaar liep de Beemster weer vol. Men had toen al gezien dat het water van de Zaan zodanig steeg dat er een afwateringssluis moest komen en in 1611 werd de Duikersluis gebouwd. Toen de Beemster op 19 mei 1612 definitief was drooggelegd kon het overtollige water (bij eb) gespuid worden.
In de 19e eeuw draaiden ambtelijke molens ook al langzaam want al in 1853 kwam de Zaanlandsche Kamer van Koophandel met een plan om een nieuwe, grotere sluis te bouwen die minimaal twee keer zo groot zou moeten zijn als de Grote Sluis.
Pas in 1900 werd begonnen met de bouw van de nieuwe sluis die 120 meter lang en12 meter breed zou worden met een diepte van 3,70 meter onder N.A.P.
De sluis is ontworpen door Jacobus Gerhardus van Niftrik, die tussen 1864 en 1901 stadsarchitect van Amsterdam was en onder andere verantwoordelijk was voor de aanleg van de Helmersbuurt, Handelskade, Petroleum- en Houthaven en het rioolstelsel van Amsterdam. Ook bedacht hij een grote stadsuitbreiding die er nooit is gekomen omdat de gemeenteraad van Amsterdam het te ingrijpend en te duur vond.
Om de bouw van de nieuwe sluis mogelijk te maken werden de Duikersluis en de Kleine Sluis gesloopt.
De eerstesteenlegging vond plaats op 31 juli 1902 door wethouder Pieter Latenstein, ook werd er een koker met een door architect Van Niftrik geschreven gedicht bij de eerste steen ingemetseld. De tekst van het gedicht is:
Wie mij in mijne enge kluis
Zal vinden in deze grote sluis
Die kan aan heel het volk verkonden
Dat van dees’ sluis, de eerste steen
Van al die twee miljoen en een
Gelegd werd in cement, zeer fijn
Door den heer Pieter Latenstein
Wethouder van Zaandam
31 juli 1902 te Zaandam
De nieuwe sluis, die Wilhelminasluis zou gaan heten heeft Fl. 460.000, – gekost waarvan 270.000 gulden werd gefinancierd door Het Rijk en de Provincie Noord-Holland, 50.000 gulden door de Zaanse industrie en Fl. 140.000, – door de gemeenten Zaandam (3/7 deel), Wormerveer (ook 3/7 deel) en het resterende 1/7e deel door Koog aan de Zaan en Zaandijk.
Behalve als schutsluis diende de Wilhelminasluis ook voor de afwatering van overtollig water uit de 75.000 hectare grote Schermerboezem. Uitwaterende Sluizen berekende in 1903 dat één dag regen de Schermerboezem met 6,5 miljoen extra water zou bezwaren. In 1965 wed de functie als spuisluis door het Zaangemaal overgenomen.
De officiële openingshandeling werd verricht door de commissaris van de Koningin, mr. Gijsbert van Tienhoven 24 oktober 1903 door er te schutten met de salonboot ZAANDAM I die eigendom was van beurtvaatrederij Verschure & Co.
In de jaren na de Tweede Wereldoorlog nam het autoverkeer fors toe en in de jaren ’50 liep het verkeer soms hopeloos vast, waardoor er ingrijpende maatregelen werden genomen om de verkeersproblemen op te lossen. Als eerste werd de Beatrixbrug gebouwd waarbij vooral aan de oostkant van de Zaan veel gesloopt moest worden. Deze brug werd op 3 december 1958 geopend.
Enkele jaren later werd de oude Wilhelminabrug vervangen en in 1963 was de nieuwe brug klaar. De sluis werd tussen 2014 en 2020 vergroot en de beide bruggen werden daarbij vervangen.
Bekijk hier alle fototijdreizen.
Foto en tekst 2025: Bert Versteeg. Bronnen: Gemeentearchief Zaanstad, Wikipedia, Zaanwiki.
Alle lof voor het artikel van Bert Versteeg. Gemeld moet echter worden dat er al vòòr 1611 een soort van spuisluis in de Dam was gerealiseerd (15e eeuw) die afgesloten kon worden wanneer het water in het Ye te hoog stond in verband met Eb en Vloed op de Zuiderzee en waarmee het water in het achterliggende land geloosd kon worden bij eb in het Ye. Overigens is de Grote Sluis, ofwel de Hondsbossche sluis niet zomaar tot stand gekomen. Voordien werden de schepen (toen nog scheepjes in onze ogen) over de Dam getrokken door middel van een Overhaal of Overtoom. Straatnamen herinneren daar nog aan, bijvoorbeeld in Westzaan. In de omgeving en zuidelijk van Petten werden de bewoners regelmatig geconfronteerd met overstromingen door hoge zee (bijvoorbeeld de Elizabethsvloed van 1421 waardoor een groot stuk duinlandschap was weggeslagen; de grens van het zeewater en duin lag vroeger veel meer westelijk, zeker een kilometer in de Noordzee). De eerder aangelegde dijk (uit de 13e eeuw) moest tenslotte daarom verbeterd worden. Uiteindelijk verordonneerde Keizer Karel V in 1555 dat een organisatie verantwoordelijk gesteld moest worden om de dijk te verbeteren en te beheren. Deze organisatie werd het "Hoogheemraadschap van de Hondsbossche en de Duinen tot Petten". Dit Hoogheemraadschap werd verantwoordelijk gesteld voor een goede dijk en het onderhoud daarvan. Om dat te kunnen uitvoeren moest veel materiaal aangevoerd worden om de dijk te verzwaren. Dat materiaal moest van elders komen en dat ging niet goed genoeg omdat de Dam en de (te) kleine sluis in de Zaan een grote belemmering vormde. Daarom heeft het Hoogheemraadschap de Grote Sluis laten aanleggen, of eigenlijk gefinancierd. Vandaar de naam Hondsbossche Sluis.