Voor de Fototijdreis van deze week zijn we naar Wormerland gegaan, naar de buurtschap Bartelsluis.

De tijd staat niet stil. Er wordt gebouwd en gesloopt, straten verdwijnen, nieuwe wijken verrijzen. Winkels gaan weg, bedrijven sluiten, groen maakt plaats voor nieuwbouw. De Zaanstreek is de afgelopen decennia sterk veranderd. De Orkaan brengt dat in beeld. Op één plek die in het verleden op de foto is gezet, maken we nu opnieuw ‘dezelfde’ foto. Zoek de verschillen…

De oude foto is afkomstig uit het Gemeentearchief Zaanstad. Bert Versteeg maakte de eigentijdse foto en zorgde voor de achtergrondinformatie. Vandaag: de Bartelsluis in Wormerland.

Bartelsluis

Een buurtschap is in Nederland een kleine, bewoonbare plaats zonder kerk, marktplein of ander herkenbaar middelpunt waarvan er in Nederland ongeveer 4.000 zijn. In de Zaanstreek zijn onder andere Nauerna, Haaldersbroek en Vrouwenverdriet buurtschappen.

Bartelsluis is ontstaan na de bouw van de sluis. Op 16 september 1634 kregen de bestuurders van Wormer toestemming van De Staten van Holland en West-Friesland om de Enge Wormer te bedijken en droog te leggen.

Om het meer droog te leggen werden er in 1637 twee watermolens gebouwd, die de Vinkemolens werden genoemd en in 1638 kwam er een derde bij die iets landinwaarts stond en als ondermolen diende. Deze molens stonden vlak bij elkaar en vormden zo een molengang. Het water werd in de Ringsloot van de in 1626 drooggelegde Wijde Wormer uitgemalen.

De molens stonden iets ten westen van de brug over de Ringvaart. Van de Vinkemolens werd er één in 1879 gesloopt en de ander werd in datzelfde jaar verbouwd tot pelmolen Eben Haezer. Deze pelmolen verbrandde op 6 maart 1889. Wanneer de ondermolen is verdwenen is niet bekend.

De Enge Wormer was altijd van belang geweest voor de beschuitbakkers uit Wormer en Jisp die met hun beschuiten naar Amsterdam voeren. Om toch een verbinding tussen de Zaan en de Westerveersloot te houden werd er in 1638 een sluis gebouwd die in eerste instantie de Westersluis werd genoemd, terwijl er later sprake was van de Zaansluis. Nadat de sluis was aangelegd verscheen er een herberg, een sluiswachterswoning, woningen en kwamen er winkeltjes waar schippers hun inkopen konden doen. Zo ontstond het buurtschap Bartelsluis.

In oktober 1638 kwam er ook een veer tussen het Zaandammerpad en het Zaandijkerwegje in Wormerveer. Dit veer, het Zuiderveer dat ongeveer 250 jaar in de vaart zou blijven, was een belangrijke schakel voor het verkeer naar Purmerend.

Bartelsluis werd daarmee een voor die tijd belangrijk kruispunt, want vlak na de sluis lag een brug over de Westerveersloot. Hierdoor ontstond een verbinding tussen Wormer, `t Kalf, Oostzaandam en Oostzaan, terwijl het veer Wormer verbond met de westelijke Zaandorpen.

Vlak bij de sluis verscheen een veerhuis dat bewoond werd door Bartel, de veerman. Het veerhuis van Bartel was tevens kruidenierswinkel en slijterij waar sterke drank werd verkocht. Ook had hij een herberg. De vele reizigers en bezoekers noemden de sluis meestal de sluis van Bartel of Bartelsluis. De houten sluis was in 1733 zo slecht dat deze vervangen werd door een nieuwe, stenen sluis.

Toen rond 1700 de beschuitbakkerij drastisch verminderde, in Amsterdam ging men zelf beschuit bakken, nam het belang van de sluis flink af en was alleen nog belangrijk voor de aan- en afvoer van goederen van de molens. Het belang van de sluis nam in het laatste kwart van de 18e eeuw weer toe toen Maarten Schouten voor F. 3.150,- papiermolen De Eendragt kocht, waarmee de basis werd gelegd voor de latere papierfabriek Van Gelder.

In 1780 kwam Pieter Smidt van Gelder in dienst bij Maarten Schouten. Drie jaar later trouwde Pieter met de dochter van Maarten, waarna hij in 1784 mede-eigenaar van de firma Maarten Schouten & Comp werd. Na het overlijden van zijn schoonouders veranderde de naam in firma Van Gelder, Schouten & Comp. Dat werd later Van Gelder.

De sluis bleef tot in de jaren `60 belangrijk, maar daarna werd het vervoer van grondstoffen en het papier door het wegvervoer verzorgd en werd de sluis nutteloos. De ophaalbrug werd in 1968 vervangen door een vaste brug en in 1971 werd de sluis door het Waterschap buiten gebruik gesteld, waarna deze in 1972 werd gedempt.

Sinds 2018 maakt het gemotoriseerde verkeer gebruik van de nieuwe Bartelsluisbrug omdat de oude route door de buurtschap te gevaarlijk was geworden. Op de oude foto zien we ook nog een molentje, dit was doppenmolen Het Vliegend Hert dat in 1881 nieuw was gebouwd. Met het molentje werden voornamelijk rijstdoppen vermalen die aan veevoer werden toegevoegd. Rond 1925 brak er een roede van Het Vliegend Hert waarna hij voorgoed tot stilstand kwam.

De vervallen molen werd in 1935 gesloopt maar zijn stenen schuur bleef behouden en werd tot woning verbouwd. In 1954 werd de zwaar vervallen en onbewoonbaar verklaarde woning gesloopt. Op het oude molenerf bevindt zich nu een villa die de naam van de molen draagt.

Bekijk hier alle fototijdreizen.

Foto en tekst 2025: Bert Versteeg. Bronnen: Zaanwiki, Molendatabase, Gemeentearchief Zaanstad, De Wormerlander.