Het Czaar Peterbeeld domineert al ruim 100 jaar de Dam in Zaandam, een plek die al zo’n 750 jaar oud is.

De tijd staat niet stil. Er wordt gebouwd en gesloopt, straten verdwijnen, nieuwe wijken verrijzen. Winkels gaan weg, bedrijven sluiten, groen maakt plaats voor nieuwbouw. De Zaanstreek is de afgelopen decennia sterk veranderd. De Orkaan brengt dat in beeld. Op één plek die in het verleden op de foto is gezet, maken we nu opnieuw ‘dezelfde’ foto. Zoek de verschillen…

Bert Versteeg maakte de eigentijdse versie van de ansichtkaart en zorgde voor de achtergrondinformatie. Vandaag: De Dam

De Dam

De Dam, beter gezegd De Hoge Dam, was oorspronkelijk een zeedijk die de Hogendijk met de Zuiddijk verbond. Deze dam is tussen 1288 en 1316 aangelegd en was zeer lange tijd de enige plaats waar men te voet de Zaan kon oversteken. Pas in 1882 kwam hier verandering in toen de Hoopbrug, die een paar honderd meter ten zuiden van de Prins Bernhardbrug lag, werd geopend.

In de dam lagen drie sluisjes en ongeveer ter hoogte van de Damstraat was een overtoom waar tussen 1609 en 1718 schepen over de dam werden getrokken. Het horecaplein zoals we dat tegenwoordig kennen was ooit de haven van Zaandam waar schepen lagen afgemeerd.

Nadat in 1903 de Wilhelminasluis en -brug werden geopend was de verbinding naar de Hogendijk een probleem en daarom werd in 1909 de havenkom te dempen om ruimte te creëren. De kosten voor het dempen bedroegen Fl. 100.000, – en het werk werd uitgevoerd door Laurens de Groot uit Brussel.

Nadat de havenkom was gedempt werd er een nieuwe weg aangelegd en kwam er bebouwing. Helaas had de (Belgische) aannemer de fout gemaakt door de bagger in de haven niet te verwijderen waardoor de nieuwgebouwde panden, waaronder het postkantoor, al vrij snel begonnen te verzakken. Ook werden er te korte heipalen gebruikt. Het postkantoor dat in 1910 werd geopend, werd samen met de andere gebouwen in 1923 alweer gesloopt. Er kwam nieuwe bebouwing en ditmaal werden er heipalen van 24 meter lengte gebruikt.

Prominent in het midden van de foto`s zien we het Czaar Peterbeeld dat Czaar Peter de Grote bouwend aan een schip voorstelt. Het beeld is van brons en is ongeveer twee meter hoog en staat op een achthoekige sokkel van ongeveer drie meter hoog. Het beeld is gegoten  bij J. Malesset in Parijs. De sokkel, ontworpen door de Parijse architect A. Guilbert, is gemaakt van Emelpov graniet dat afkomstig is uit de Oekraïne.

Het bronzen beeld is een replica van een beeld dat in Sint-Petersburg stond en is ontworpen door de Russische beeldhouwer Leopold Bernstamm die in opdracht van Czaar Nicolaas II tussen 1900 en 1910 vijf beelden van Czaar Peter heeft gemaakt. Het origineel van het Zaanse beeld dateert uit 1909 en  de replica is in 1911 door Czaar Nicolaas II aan Zaandam geschonken. Op de  achterkant van de sokkel staat de tekst:

Czaar Peter I

Leert den scheepsbouw in Zaandam
1697
Geschenk van keizer
Nicolaas II
aan de stad Zaandam
1911

Aan de voorkant van de sokkel staat dezelfde tekst in het Russisch. Het beeld in Zaandam werd op 2 mei 1911 onthuld. Namens Rusland droeg graaf P. Pahlen, de Russische gezant bij het Nederlandse hof, het monument over aan Zaandam in de persoon van jhr. mr. Carel Adolf Elias, burgemeester van Zaandam. Er werd een speciaal voor deze gelegenheid gecomponeerde cantate ten gehore gebracht.

De Russisch-orthodoxe aartsbisschop Rozanoff leidde een godsdienstige plechtigheid en zegende het monument, waarna de plechtigheid werd afgesloten met het zingen van het Russische volkslied. Op 3 mei 1911 reisde burgemeester Elias naar Rusland af om de Czaar te bedanken en gaf hem daarbij een zilveren miniatuur van het Czaar Peterhuisje.

Het originele beeld is in 1910 aan de Admiraliteitsdijk langs de rivier de Neva geplaatst ter gelegenheid van de 200e verjaardag van de overwinning die Peter I op 8 juli 1709 had behaald op het leger van de Zweedse koning Karel XII in de slag bij Poltava. Het originele beeld werd in 1918 vernietigd door de Bolsjewieken die in 1917 aan de macht waren gekomen.

Ter gelegenheid van de 300 jaar bestaande relatie tussen Nederland en Rusland schonk Nederland een replica van het Zaanse beeld dat op de originele plek kwam te staan. Het beeld werd op 7 september 1996 onthuld door Z.K.H. Prins Willem Alexander. Het beeld staat op een laag voetstuk en op rand staat in het Nederlands en in het Russisch dat het een geschenk van Nederland aan Sint-Petersburg en dat het op 7 september 1996 is onthuld door. Z.K.H. De Prins van Oranje.

Het stuk Dam tussen de Czaar Peterstraat en de Hoge Dam heette ook Hogendijk maar na de aanleg van de Czaar Peterstraat en de demping van de havenkom werd dit stuk dijk Dam genoemd.

Links op de foto’s zien we Het Wapen van Friesland dat in 1909 is gebouwd. Op de gevel staat echter ook het jaartal 1832. In 1832 begon Cornelis Keg een handel in  koffie, thee en koloniale waren aan de Hogendijk en een winkel in Het Wapen van Friesland op de huidige Dam.

Keg ging als eerste haar producten verpakken, voorheen lagen de producten open en bloot in bakken wat onhygiënisch was. Naast de winkel begon Keg ook een koffiebranderij, ook verkocht hij petroleum. In 1908 brandde de winkel af en na de brand werd het huidige pand gebouwd. Hoog op het dak kwam een bord met de tekst : Firma C.Keg en boven de daklijst stond links koffie en rechts thee.

Halverwege de jaren ’50 werd Keg overgenomen door Albert Heijn. Na het vertrek van Keg uit de winkel op de Dam kwam hier de elektronicazaak van Husslage.

Tegenwoordig is de Dam het horecaplein van Zaandam en kwam er in Dam 28-30 restaurants. Achtereenvolgens waren dat eetcafe Dorus, Wonder’s en tegenwoordig heet het Novels.

Bekijk hier alle fototijdreizen.

Foto en tekst 2025: Bert Versteeg. Bronnen: Monumenten.nl, De Orkaan, Wikipedia, Zaanwiki.