De iconische Hembrug heeft jarenlang het beeld van het Noordzeekanaal in Zaandam bepaald… nu is er vooral… niks…
De tijd staat niet stil. Er wordt gebouwd en gesloopt, straten verdwijnen, nieuwe wijken verrijzen. Winkels gaan weg, bedrijven sluiten, groen maakt plaats voor nieuwbouw. De Zaanstreek is de afgelopen decennia sterk veranderd. De Orkaan brengt dat in beeld. Op één plek die in het verleden op de foto is gezet, maken we nu opnieuw ‘dezelfde’ foto. Zoek de verschillen…
Deze ansichtkaart komt uit de privé-verzameling van Orkaan-redacteur Piet Bakker. Bert Versteeg maakte de eigentijdse foto en zorgde ook voor de achtergrondinformatie. Vandaag: de Hembrug en het Noordzeekanaal in Zaandam.
Hembrug
Vandaag aflevering 87 van de fototijdreis, de tweede Hembrug. Vandaag keren we terug naar het Noordzeekanaal waar tot en met 1983 de imposante Hembrug lag. Tussen 1865 en 1878 werd de spoorlijn Den Helder – Amsterdam in fases aangelegd. Het traject Den Helder – Alkmaar werd op 18 december 1865 geopend, gevolgd door de lijn Alkmaar – Uitgeest (1 mei 1867) en de Zaanlijn (Uitgeest – Zaandam) op 1 november 1869.
Ook op 1 mei 1867 werd het traject Uitgeest – Haarlem geopend zodat reizigers uit Noord-Holland via Haarlem naar Amsterdam konden reizen. Het laatste deel van het traject (Zaandam – Amsterdam) zou pas in 1878 gereedkomen omdat eerst Het IJ werd ingepolderd en het Noordzeekanaal werd aangelegd waarvoor de duinenrij over 7 km werd doorgraven. Dit was tevens de reden dat het treinverkeer van Alkmaar naar Haarlem kon rijden, er lag nog geen water tussen deze twee steden.
Na elf jaar inpolderen, dijken aanleggen en graafwerkzaamheden werd het Noordzeekanaal, dat 27 miljoen gulden heeft gekost, op 1 november 1876 door Koning Willem III geopend. Het inpolderen leverde 5500 hectare nieuwe (land)bouwgrond op. Met de opbrengst kon het project grotendeels worden gefinancierd.
Toen het kanaal werd geopend had het een diepte van 6,50 m en was de bodembreedte 27 meter. Over het nieuwe kanaal werden twee spoorbruggen gebouwd, de Velserspoorbrug en de Hemspoorbrug. Deze Hembrug lag een paar honderd meter oostelijker dan de latere tweede Hembrug en werd tussen 1870 en 1875 gebouwd. De brug kostte F 600.000 en had een doorvaarthoogte van 4,00 meter, een doorvaartbreedte van 19,00 meter en bestond uit twee vaste delen en een beweegbaar middengedeelte.
Door de toename van het scheepvaartverkeer werd het kanaal regelmatig verdiept en verbreed, in 1898 was de diepte 9,0 meter en de bodembreedte 36 meter en tussen 1904 en 1907 werd het 10,3 meter diep met een bodembreedte van 50 meter.
In die periode (1903-1907) werd daarom een nieuwe spoorbrug gebouwd. Deze tweede Hembrug werd een imposant bouwwerk met een doorvaarthoogte van 11 meter, een doorvaartbreedte van 55 meter en het beweegbare middendeel had een lengte van 127,9 meter. Daarnaast waren er twee vaste delen van ieder 68,2 meter zodat de totale lengte van de brug 264,30 meter zou worden. De nieuwe spoorbrug heeft 3 miljoen gulden gekost.
Bovenop de hoge spoordijk kwam Halte Hembrug, speciaal aangelegd voor de werknemers van de Artillerie Inrichting, Norit en Bruynzeel.
Ook de Velserspoorbrug werd omstreeks 1905 vervangen door een nieuwe maar deze zou iets kleiner worden dan de Hembrug, namelijk 184 meter lang met een draaibaar gedeelte van 128 meter, deze Velserspoorbrug heeft F 1.861.000 gulden gekost en werd in 1957 vervangen door de Velserspoortunnel.
Tegen het eind van de Tweede Wereldoorlog hadden de Duitsers 400 dozen met elk 3 kg explosieven in de middenpijler geplaatst maar twee verzetsmannen, Remmert Aten en Jaap Boll, zwommen in de nacht van 26 op 27 september 1944 naar de brug en gooiden alle 400 dozen in het kanaal. Helaas kwam na enkele uren wat verpakkingsmateriaal bovendrijven waardoor de Duitsers het ontdekten en nieuwe explosieven plaatsten waarna Aten weer naar de brug is gezwommen om de explosieven te verwijderen.
Na de Tweede Wereldoorlog nam het treinverkeer snel toe en nadat er in 1970 en 1974 schepen tegen de brug waren gevaren werd besloten de oude spoorbrug te vervangen door de Hemspoortunnel. Op 19 mei 1983 werd de nieuwe, 2400 meter lange Hemtunnel samen met de nieuwe stations Zaandam en Amsterdam-Sloterdijk officieel door Koningin Beatrix geopend. De totale kosten van het project bedroegen 530 miljoen gulden.
Met de sloop van de oude brug werd in het najaar van 1983 een begin gemaakt. De pijlers werden pas in het voorjaar van 1985 onder grote publieke belangstelling opgeblazen. In de 2e helft van de jaren ’80 werden de spoordijken afgegraven en op het oude trace in Zaandam kwam tussen de Provincialeweg en de Pieter Ghijsenlaan een bedrijventerrein.
Het kanaal is nog een aantal keren verdiept en verbreedt en anno 2024 heeft het een bodembreedte van 170 meter en is het 15.50 meter diep. De breedte van het Noordzeekanaal is op de waterlijn 270 meter en het kanaal is in totaal 21 kilometer lang.
Veel mensen denken dat het kanaal bij de sluizen in IJmuiden begint maar eigenlijk is dat niet zo en is het veel langer. Vanwege de relatief ondiepe Noordzee was het noodzakelijk om buitengaats een diepe geul te graven zodat de schepen de haven van IJmuiden en het Noordzeekanaal makkelijk konden bereiken.
Deze geul, de IJgeul, werd in 1982 geopend en had een lengte van 23 kilometer en een diepte van 16,5 meter. In 2006 is de geul vergroot en werd 17,8 meter diep, 450 tot 600 meter breed en kreeg een lengte van 43 kilometer.
Bekijk hier alle fototijdreizen.
Foto en tekst 2024: Bert Versteeg. Bronnen: Zaanwiki, Wikipedia.
een oom en tante van mij waren brugwachter van een spoorbrug over de zaan . Ze bewoonden een huis op een soort bergje ? mijn oom heeft in de oorlog bewust de brug open gezet waardoor een Duitse trein met materiaal ontspoorde .is dit verhaal bij jullie bekend ? familienaam Verdam . hoop op een reactie gr joke bieshaar-buma
Klopt, dat huisje stond boven aan de spoordijk voor de brug, ken dit verhaal van een blakende 88-er met goed geheugen genaamd Frits Verdam!
Vriendelijke groet, Ron Sieben
Joke, dat zal dan de spoorbrug over de Zaan geweest zijn, Westzijde bij de DEKA ?
En de mannen van het verzet zwommen grotendeels onder water naar de brug met een namaak meeuw op hun hoofd.
Zeker de tweede keer werd er een levensgroot risico genomen maar ze deden het toch maar !
Jarenlang heb ik als machinist van de Nederlandse Spoorwegen over de brug gereden. Ik begon in 1977 als machinist en heb dat tot 1987 volgehouden. Dus de laatste jaren van de brug en de bouw en in bedrijf neming van de Hemtunnel heb ik van nabij meegemaakt. Na de tweede aanvaring door een Russisch schip vond men het niet meer noodzakelijk om de veroorzaakte knik (een flauwe chicane) uit de rails te halen. Tot het einde het Hembrug tijdperk was er een snelheidsverlaging van ik dacht 80km/h. Ook 'halte Hembrug' kan ik mij nog heel goed herinneren, vooral omdat ik in de ochtendspits een keer vergat er te stoppen, allemaal kwaaie koppen bij mijn cabinedeur op oude station Zaandam. Er liggen nog steeds een heel aantal van de steenhompen in mijn tuin die toen het dijklichaam bij halte Hembrug bij elkaar moesten houden. Een machtige tijd was het.
https://www.deorkaan.nl/50woordenfotogedicht-stenen/
Mooie herinneringen! Dan heb je als machinist waarschijnlijk ook nog met Mat. '46 gereden? Het was voor mij wel wennen als ik via de Hempont reisde. Die indrukwekkend grote brug en na de sloop die grote leegte op het Noordzeekanaal te zien vanaf de pont.
Ja Mark, de eerste jaren van mijn machinisten bestaan waren de laatste jaren van mat. '46. Dat was het vaste materieel op de lijn Amsterdam CS - Enkhuizen. In historisch perspectief gezien een pracht tijd 🚂👍.
In 1980 kwam ik als monteur Baan bij NS werken.
De wekelijkse schouw van de Baan vanaf Zaandam v.v. naar de Hembrug was altijd een mooie opdracht. In het midden van de Hembrug boven de sporen zat de brugwachter in een houten hok, als de trein over de brug reed schommelde het onderkomen van de brugwachter behoorlijk dit kwam vermoedelijk door de slag in het spoor, de snelheidsbeperking van 80km/pu klopt iid .
Het uitzicht vanaf het brugsein bovenop de brug was fenomenaal.
Zijn hiervan bij iemand nog foto’s in het archief?
Ik heb het nog eens nagekeken en de snelheidsbeperking op de Hembrug, na de aanvaring en met knik in het spoor, was 90 km/u. Op oude video beelden kun het bord met het cijfer 9 nog zien.
Over de Halte Hembrug schreven we in 2015 al een keertje (en in 1982 ook al eens). Die halte staat nu in Krommenie. https://www.deorkaan.nl/hoe-de-halte-hembrug-in-krommenie-terecht-kwam/
Mooi stukje Zaanse historie. Er is nog veel te vinden over de geschiedenis van de voormalige Hembrug op internet. Het spoortraject liep precies tussen de Gerrit Kiststraat en de Pieter Ghijsenlaan. Als je goed kijkt kan je vanaf de Pieter Ghijsenlaan, t/o Norit, nog een drietal oude woningen zien staan. Nr 33, 35 en 37. Deze woningen stonden in die tijd met hun achtertuinen aan de voet van de spoordijk, welke naar de Hembrug leidde.
Hallo Bert,
Je kunt ook mooie foto's maken vanaf de pont.
Zie: https://ab-magazine.nl/boot/11185-knrm-met-feestelijke-vloot-naar-scheepvaartmuseum/
Grt. Arie