Vandaag in de fototijdreis nemen we je mee naar het zuidelijkste puntje van Zaandam, de Hemkade met daarachter het Hembrugterrein waar ooit de Artillerie Inrichting was.

De tijd staat niet stil. Er wordt gebouwd en gesloopt, straten verdwijnen, nieuwe wijken verrijzen. Winkels gaan weg, bedrijven sluiten, groen maakt plaats voor nieuwbouw. De Zaanstreek is de afgelopen decennia sterk veranderd. De Orkaan brengt dat in beeld. Op één plek die in het verleden op de foto is gezet, maken we nu opnieuw ‘dezelfde’ foto. Zoek de verschillen…

De fotograaf van de oude foto stond in 1910 ongeveer ter hoogte van de plaats waar ooit de Hembrug lag. De foto komt uit de beeldbank van de Zaansche Molen. Bert Versteeg maakte de eigentijdse foto door per pont af te reizen naar Amsterdam en zorgde ook voor de achtergrondinformatie. Vandaag de Hemkade met de Artillerie Inrichting in Zaandam.

Hembrugterrein

Het terrein is genoemd naar het onbedijkte schiereiland in ’t IJ, het gebied dat tegenwoordig ligt ten zuiden van de Hogendijk en verder wordt begrensd door zijkanaal G, het huidige Noordzeekanaal en het zuidelijke deel van de Houtveldweg: De Hem.

Naar deze Hem zijn onder andere de Hembrug, Hemspoortunnel, Hembrugterrein, Hempont en Hemkade vernoemd.

In 1910 had het Noordzeekanaal een bodembreedte van 50 meter en een diepte van 10,30 meter. Tegenwoordig is dit respectievelijk 170 meter en 15,50 meter. Tot eind 19e eeuw was dit gebied nauwelijks ontwikkeld maar met de komst van de Artillerie Inrichting veranderde dit.

Artillerie Inrichting

De Artillerie Inrichting (A.I.) werd in 1679 als Staatse Affuitmakerij opgericht in Delft, waar men begon met het maken van affuiten (onderstellen van onder andere kanonnen.)

Langzaam maar zeker groeide deze A.I. uit tot een wapen- en munitiefabriek waar vuurwapens, artillerie en munitie ten behoeve van het leger werden gemaakt. Er werden onder andere geweren, kanonnen, veldgeschut en militaire voertuigen geproduceerd en later ook handvuurwapens.

Na 1830 werden er ook granaathulzen gemaakt en in 1860 kwam er een pyrotechnische fabriek waar explosieven werden geproduceerd. De naam van het bedrijf werd in 1887 veranderd in Artillerie Inrichting.

Omdat er in Delft geen uitbreidingsmogelijkheden meer waren, werd er naar een nieuwe locatie gekeken die het liefst binnen de Stelling van Amsterdam moest komen. Er werd gekozen voor het buitendijkse terrein aan het Noordzeekanaal in Zaandam.

In 1895 werd in Zaandam begonnen met de bouw van een patroonfabriek en een werkplaats voor draagbare wapens en magazijnen. De fabriek en werkplaats waren in 1899 klaar, waarna langzaam maar zeker ook de overige onderdelen naar Zaandam werden verplaatst. In 1913 kwam ook de leiding van het bedrijf naar Zaandam.

Het bedrijf gaf de Zaanse werkgelegenheid een enorme impuls. Werkten er in 1907 nog 665 mensen in Zaandam (en ca. 300 in Delft), bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog in 1914 waren dat er 1.568, in 1915 al 3.285 en in 1917 zelfs 8.484. In 1919 was dit aantal weer gezakt naar 5.160 terwijl er in 1920 nog maar 1.900 mensen werkten.

In de naoorlogse jaren werd niet alleen voor Defensie gewerkt. Voor particuliere bedrijven werd giet-, smeed-, draai- en freeswerk uitgevoerd. Een andere activiteit was het ombouwen van automobielen tot PTT-auto’s of ambulances. In 1924 werd begonnen met de overplaatsing van de constructiewerkplaats uit Delft naar de Hembrug.

De A.I. liet in 1924 voor het personeel uit Delft een dertigtal woningen bouwen aan de Havenstraat. Dit rijtje woningen wordt het Delftse Rijtje genoemd.

Het personeelsbestand van de A.I. bleef wisselen. Zo werkten er in 1928 vanwege een opstand in West-Java weer 2.300 man, waarna dit in 1932 weer was gezakt naar 1.250. In de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog steeg het aantal weer naar 2.400 in 1937, 3.700 in 1938 en 5.300 in 1939.

Na de Tweede Wereldoorlog werd er in 1952 met Amerikaanse hulp een munitiefabriek opgericht voor munitie tot en met 155 mm en in 1957 verscheen de grote, witte .50-patronenfabriek langs het Noordzeekanaal. De .50-kaliber munitie was een halve inch (12,7 mm) groot en zou een standaard éénheidspatroon worden.

Eind jaren ‘60 werd de springstofafdeling, vanwege de bouw van olietanks aan Amsterdamse kant van het Noordzeekanaal, uit veiligheidsredenen overgeplaatst naar Ossendrecht. In 1973 werd het bedrijf gesplitst in Eurometaal N.V. en de N.V. Gereedschapswerktuigenindustrie Hembrug. Hembrug N.V. werd in 1983 overgenomen door Machinefabriek Figee te Haarlem, waarbij 50 personeelsleden konden meeverhuizen. Deze fabriek bestaat nog steeds

Uiteindelijk zou Eurometaal worden overgenomen door het Duitse Rheinmetall AG, waarna de productie van granaathulzen in 2003 werd gestaakt. De in 1939 opgerichte bedrijfsschool van de A.I. verdween in 2012.

Gebouwen Hembrug

Op de oude foto zien we 2 haast identieke gebouwen. Links staat gebouw 12 waar de kantoren van de wapen- en munitiefabriek waren gevestigd en rechts zien we gebouw 41, het kantoor van de munitiefabriek. Gebouw 41 heeft een gevelsteen met het jaartal 1895 en is momenteel in gebruik door Taets. Gebouw 12 is in de jaren ‘80 gesloopt.

Momenteel zijn er in een deel van de oude panden bedrijven gevestigd, maar het hele terrein wordt de komende jaren opnieuw ingericht. Zo zullen er ongeveer 1.000 woningen gebouwd worden en komt er meer bedrijvigheid.

De huidige straat- en gebouwnamen op het terrein herinneren ons aan de Artillerie Inrichting. Straten heten onder andere Kardoes, Grote Hulzen, Affuitenhal, Harderij, Slaghoedje, Valtoren, Kanonnenloods, Artillerieweg, Olikokerij, Draaibank, Lorriegarage, Warmteperserij en Vulhuis.

Bekijk hier alle fototijdreizen.

Foto en tekst 2025: Bert Versteeg. Bronnen: Zaanwiki, Wikipedia, Beeldbank Zaansche Molen.