Vandaag zijn we voor de Fototijdreis naar het Rustenburg in Zaandam gegaan waar we op de oude foto een totaal onherkenbaar beeld van deze straat zien.

De tijd staat niet stil. Er wordt gebouwd en gesloopt, straten verdwijnen, nieuwe wijken verrijzen. Winkels gaan weg, bedrijven sluiten, groen maakt plaats voor nieuwbouw. De Zaanstreek is de afgelopen decennia sterk veranderd. De Orkaan brengt dat in beeld. Op één plek die in het verleden op de foto is gezet, maken we nu opnieuw ‘dezelfde’ foto. Zoek de verschillen…

De oude foto is afkomstig van de Beeldbank van de Zaansche Molen. Bert Versteeg maakte de eigentijdse foto en zorgde voor de achtergrondinformatie. Vandaag: het Rustenburg in Zaandam.

Het Rustenburg

Op de foto, die omstreeks 1903 is gemaakt, zien we de straat in zuidelijke richting met de brug over de Vinkenpadsloot. Dit geeft gelijk een indicatie waar de fotograaf ruim 120 jaar geleden heeft gestaan: ongeveer ter hoogte van de Zeemanstraat.

Het Rustenburg, ook wel Piet Hessenven genoemd, was een oud pad. In de Zaanstreek is in het verleden door de bewoners van vele paden een padgemeenschap gesticht met het oog op gezamenlijke belangen en plichten. Deze padgemeenschappen zijn er in vele gevallen toe overgegaan de gemaakte afspraken notarieel vast te leggen. Het oudst bekende padreglement is van 1656.

Hiermee werden op een voor Holland unieke manier gedragsregels vastgelegd waaraan alle bewoners van het pad zich moesten houden. Vermoedelijk waren notariële bewonersovereenkomsten elders onbekend. Padreglementen zijn namelijk nergens buiten de Zaanstreek gevonden.

Het pad liep van de Hogendijk tot aan de Stationsstraat, oostelijk en parallel aan de Vaart. Tussen het Rustenburg en de Vaart waren diverse zijpaden/ straatjes zoals het Zaagselpad, `t Ventje, Ankersmid, Kegelbaanstraat en Rustenburgerdwarsstraat.

Het is niet bekend wanneer de Vinkenpadsloot is gedempt. De foto hieronder uit 1937 komt uit het Gemeentearchief Zaanstad toen de brug in verband met de bruiloft van prinses Juliana en prins Bernard was versierd.

Rustenburg 115

In het noordelijk deel van het Rustenburg hebben enkele bekende mensen gewoond, zo woonde op nummer 115 Dirk Hermanus Witte (1885-1932), zanger en tekstschrijver.

Zijn bekendste lied is ongetwijfeld ‘Mens, durf te leven’ dat hij in 1917 schreef voor de zanger / cabaretier Jean-Louis Pisuisse. Dit liedje is daarna onder andere vertolkt door Willy Alberti, Ramses Shaffy, Willem Nijholt, The Amazing Stroopwafels, Jenny Arean, Huub van der Lubbe, Boris van der Ham, Alex Klaasen, Wende Snijders en Tim Knol.

Naar Dirk Hermanus Witte was de Dirk Witte Prijs vernoemd, deze prijs was een Nederlandse kleinkunstoeuvreprijs voor Nederlandse dichter-zangers (kleinkunstzangers die hun eigen repertoire schrijven). De prijs bestond uit een Dirk Witte penning en een geldbedrag van € 1.000,- dat beschikbaar was gesteld door de Gemeente Zaanstad. De prijs werd tussen 2011 en 2015 uitgereikt in het Zaantheater, maar omdat dit theater in 2016 niet meer wilde meewerken aan de uitreiking betekende dit het einde van de prijs.

In 1920 verhuisde Dirk Witte naar Naarden. Het huis waar hij heeft gewoond, Rustenburg 115, werd in 1981 gesloopt.

Rustenburg 107

De tweede bekende persoon die op het Rustenburg woonde was beeldhouwer Slavomir Miletic, die op nummer 107 woonde. Miletic was in 1930 in Servië geboren en overleed in 2022.

Zijn bekendste beeld is De Houtwerker dat hij heeft gemaakt in 1962. Het was de bedoeling dat het beeld op de Beatrixbrug zou komen te staan. Helaas vond de gemeente Zaandam het beeld niet mooi. Het atelier van de kunstenaar was een loods bij de gasfabriek die op last van de gemeente in 1964 werd ontruimd en waarbij het gipsen beeld tijdens het weghalen kapot viel.

Er waren mallen van De Houtwerker gemaakt en in 1965 werd een nieuw beeld gegoten, nu van beton. Dit betonnen beeld heeft vervolgens vele jaren in Amsterdam gestaan, onder andere op het Haarlemmerplein en vanaf 1971 op het Waterlooplein.

In 1986 probeert dagblad de Zaanlander vanwege hun 100-jarig bestaan het beeld terug te halen naar Zaandam, maar wederom werkte de gemeente (nu Zaanstad) tegen. Uiteindelijk belandde De Houtwerker in 1992 in een Amsterdams depot.

In 1994 wordt het beeld dan toch naar Zaandam gehaald waar het enige tijd op het terrein van een transportbedrijf stond en in 2002 werd het bij het Zaans Museum geplaatst. Uiteindelijk wordt De Houtwerker in 2004 van brons gemaakt en kreeg het een mooie plek op de Houthavenkade. De betonnen uitvoering staat langs de Vincent van Goghweg bij het Zaanlands Lyceum.

Andere werken van Miletic zijn onder andere het beeld Pourqui uit 1964 dat in de Breestraat in Koog aan de Zaan staat en het monument voor kunstenaar Willen Jansen, gemaakt in 1963, op de hoek J.J. Allanstraat/ Watermolenstraat in Westzaan.

Rustenburg 107 werd in 1965 gesloopt.

Andere gebouwen

Op de hoek Rustenburg/ Zeemansstraat stond de in 1882 gebouwde Rustenburgschool, later werd dit de Vondelschool. Het was een school voor kleuter- en lager onderwijs waarvan de ingang in de Zeemansstraat lag.

Aan het Rustenburg was een belastingkantoor met de afdeling invoerrechten. Het pand werd in 1971 gesloopt en op het vrijgekomen terrein kwam het huidige parkeerterrein.

Verder was er op Rustenburg 108 de melkhandel van Koppen en de kapperszaak van Ruhland.

Aan het Rustenburg vestigde zich in 1857 Klaas Brouwer die de scheepswerf van de weduwe G. van der Horst had overgenomen. Omdat er aan het Rustenburg geen al te grote schepen gebouwd konden worden nam de zoon van Klaas Brouwer, Pieter, in 1892 de werf De Goede Hulp over van K. van der Horst. Het werfje aan het Rustenburg bleef in gebruik. Anno 2025 is scheepswerf Brouwer in de Achtersluispolder gevestigd.

Het schuitenhuis dat aan het Rustenburg stond staat sinds 1967 op de Zaanse Schans.

Rustenburg nu

Anno 2025 is er van het oude Rustenburg nagenoeg niets meer over, alleen aan de westkant van het zuidelijke deel staan nog originele woningen. De eerste grote verandering was rond 1960 toen na de bouw van de Beatrixbrug de Gedempte Gracht werd doorgetrokken naar de Provincialeweg.

Eind jaren `60 verdween de bebouwing aan de westkant tussen het Zaagselpad en de Zeemansstraat. Op het vrijgekomen terrein werden de Saentower en de parkeergarage gebouwd. In 1981 werd alles tussen de Zeemansstraat, de Stationsstraat en de Vaart gesloopt, waarna de huidige panden kwamen.

Het nieuwe Rustenburg werd een stukje westelijker aangelegd en is tegenwoordig een belangrijke route naar de Vinkenstraat.

Begin deze eeuw werd de parkeergarage en het deel van de Gedempte Gracht tussen het Rustenburg en de Provincialeweg gesloopt in het kader van Inverdan. Op het terrein kwamen woningen, winkels, bioscoop en woontoren De Czaar.

Bekijk hier alle fototijdreizen.

Foto en tekst 2025: Bert Versteeg. Bronnen: Zaanwiki, Wikipedia, Gemeentearchief Zaanstad, Historische Vereniging Zaandam, Beeldbank Zaansche Molen.