In de fototijdreis van deze week zijn we weer naar Wormerveer gegaan waar aan het Noordeinde de cacaofabriek Erve H. de Jong stond.

De tijd staat niet stil. Er wordt gebouwd en gesloopt, straten verdwijnen, nieuwe wijken verrijzen. Winkels gaan weg, bedrijven sluiten, groen maakt plaats voor nieuwbouw. De Zaanstreek is de afgelopen decennia sterk veranderd. De Orkaan brengt dat in beeld. Op één plek die in het verleden op de foto is gezet, maken we nu opnieuw ‘dezelfde’ foto. Zoek de verschillen…

De oude foto is afkomstig uit het Gemeentearchief Zaanstad. Bert Versteeg maakte de eigentijdse foto en zorgde voor de achtergrondinformatie. Vandaag: Jong Cacao aan het Noordeinde in Wormerveer.

Jong Cacao

Cacao is al sinds 3000 voor Christus bekend bij de Indianenstammen in Midden-Amerika. De cacaobonen werden eerst geroosterd en tot een dikke massa vermalen, waarna het werd aangelengd met water en voor de smaak werd er nog honing of suiker toegevoegd.

Nadat de Spaanse veroveraar Hernán Cortés omstreeks 1520 Mexico had veroverd bracht hij in 1528 cacaobonen alsmede de bereidingswijze mee naar Spanje. Langzaam maar zeker nam het gebruik van cacao in Europa toe, maar omdat het een duur product was werd het vooral door de gegoede burgers genuttigd. De drank was in die tijd een erg vette substantie die zwaar op de maag moet hebben gelegen.

In 1828 kwam hier verandering in toen C.J. van Houten de vetarme cacao had uitgevonden. Vetarme cacao is het tegenwoordige cacaopoeder waar chocolademelk van wordt gemaakt, terwijl de vette massa cacaoboter is waar chocolade van wordt gemaakt.

Toen omstreeks 1830 het alkaliseren werd uitgevonden verbeterde de smaak flink. Bij het alkaliseren werd er alkali (ook wel een base of loog genoemd) aan de cacao toegevoegd waarbij de van nature in de cacao aanwezige zuren werden geneutraliseerd,

Vanaf circa 1850 werd cacao steeds populairder en in de Zaanstreek werd aanvankelijk met molens de cacaoboter uit de bonen geperst en vanaf 1870 kwamen de eerste fabrieken. Zo begon J. Pette Hzn (Wormerveer) in 1870 een cacaofabriek gevolgd door W.J. Boon & Zn (Wormerveer) en de Gebroeders Grootes (Westzaan) in 1871, terwijl Erve H. de Jong in 1872 een cacaofabriek begon.

De basis voor de latere cacaofabriek Erve H. De Jong werd in 1790 gelegd toen Hendrik de Jong een handeltje had in blauwsel, kaneel en chemicaliën. In 1809 kocht hij schelpzandmolen De Zaanstroom, waarna hij zelf blauwsel en potas ging malen. De Zaanstroom was in 1766 gebouwd en stond aan en ten oosten van de Watering en ten zuiden van het Krommenieërpad.

Toen Hendrik in 1822 overleed werd de zaak voortgezet door zijn weduwe Trijntje de Jong-Schoute en haar broer Dirk Schoute. De naam werd toen firma de Erve H. de Jong. In 1830 ging Dirk alleen verder en veranderde de naam van het bedrijf in Erve de Wed. Hendrik de Jong. Dirk overleed in 1861, de zaak werd voortgezet door zijn zonen en een zwager en de naam veranderde weer in Erve H. De Jong.

Dirk Schoute was in 1843 begonnen met molen De Zaanstroom met het malen van cacaobonen waarmee hij de basis legde voor de latere cacaofabriek. In 1872 werd de windkracht vervangen door een stoommachine van 8 pk. Omdat de capaciteit van de molen al snel te klein werd besloot men in 1884 een nieuwe fabriek te bouwen aan het Noordeinde in Wormerveer. Deze nieuwe fabriek werd ook De Zaanstroom genoemd.

De molen werd in 1885 verkocht aan 2 timmerlieden (Inja en Hartog) uit Wormerveer die er een stoomwasserij van maakten. Vermoedelijk werd dit geen succes want de molen werd in 1887 te koop gezet. Er werd geen koper gevonden en de molen werd in 1888 gesloopt. De wasserij van Hartog ging in 1987 failliet.

De zaken liepen voortvarend voor Erve H. de Jong en de fabriek werd in de loop der jaren uitgebreid met de panden Afrika, Zuid-Amerika, Noord-Amerika, Java, Sumatra en West-Indië. In augustus 1891 verleende HM  Koningin Regentes Emma het predicaat Koninklijke. In 1905 kocht het bedrijf een chocoladefabriek in Oostenrijk.

Rond 1913 bracht het bedrijf hagelslag op de markt maar dit product werd al snel overgenomen door andere fabrikanten waarna de slogan ‘Wordt wel nagemaakt, doch niet geëvenaard, nog minder overtroffen’ op de verpakking werd gezet.

Een ander bekend product was de Westindische Chocolade. In de jaren `20 ging het slechter met de zaken vanwege de aankomende crisis en tot overmaat van ramp werd de fabriek op 9 maart 1930 getroffen door een enorme brand waarbij vijf panden verloren gingen. Alleen Java en Sumatra overleefden de brand.

Behalve de vijf panden ging er ook zeventig ton cacaoboter en honderden tonnen cacaopoeder, repen, letters en bonen verloren. De fabriek werd herbouwd en de bedrijfsnaam werd veranderd in Erve H. de Jong N.V. Koninklijke Cacao- en Chocoladefabrieken De Zaanstroom.

In de jaren `50 ging men zich toeleggen op imitatiechocolade dat werd gemaakt uit magere cacaopoeder met een laag cacaoboter-gehalte, suiker, smaakstoffen en vetten. Ook dit product werd niet echt een succes en in 1956 werden de activiteiten gestaakt waarna de panden en inventaris in maart 1957 werden geveild. Deze veiling duurde maar liefst vijf dagen en de panden werden gekocht door papiergroothandel A. Van Vemde.

Van Vemde bleef niet lang eigenaar want op 27 november 1961 werd alles weer geveild en Cacao De Zaan, nu O.F.I., werd eigenaar van het complex. In 1989 tenslotte werden de gebouwen gesloopt en kwam er een appartementencomplex dat ook weer Zaanstroom heet.

Bekijk hier alle fototijdreizen.

Foto en tekst 2025: Bert Versteeg. Bronnen: Zaanwiki, Molendatabase, Gemeentearchief Zaanstad.