Voor de fototijdreis van vandaag keren we terug naar de Nauernasche Vaart in Westzaan. Op nagenoeg dezelfde locatie zijn we al eens geweest, maar deze oude foto (van voor 1892) is minstens 70 jaar ouder en het is iets noordelijker. Op de foto zien we twee molens die al lang verdwenen zijn. De Watertoren moest nog verhoogd worden, de Vaartbrug is er nog niet en de Nauernasche Vaartdijk is nog een onbebouwd smal pad.

De tijd staat niet stil. Er wordt gebouwd en gesloopt, straten verdwijnen, nieuwe wijken verrijzen. Winkels gaan weg, bedrijven sluiten, groen maakt plaats voor nieuwbouw. De Zaanstreek is de afgelopen decennia sterk veranderd. De Orkaan brengt dat in beeld. Op één plek die in het verleden op de foto is gezet, maken we nu opnieuw ‘dezelfde’ foto. Zoek de verschillen…

Deze ansichtkaart komt uit de beeldbank van de Zaanse Molen. Bert Versteeg maakte de eigentijdse foto en zorgde voor de achtergrondinformatie. Vandaag: Nauernasche Vaart, Westzaan.

Nauernasche Vaart

We zien op de oude foto de oorspronkelijk Watertoren en de molens De Oranjeboom (voorgrond) en De Appelboom. De Oranjeboom stond iets ten noorden van Molenaars Kindermeelfabriek die ten tijde dat de oude foto werd genomen nog gebouwd moest worden.

In Westzaan hebben 3 molens met de naam De Oranjeboom gestaan. Oliemolen De Oranjeboom die in de archieven twee keer vermeld wordt (in 1694 en1696) is waarschijnlijk een voorloper van de latere snuifmolen.

Paltrok houtzaagmolen De Oranjeboom stond ongeveer in het midden van het dorp ten oosten van de weg. Deze molen werd in 1683 gebouwd en eigenaar was Jacob IJsbrantsz. Zoet, die in 1685 trouwde en ging wonen in nog steeds bestaande woning J.J. Allanstraat 121. In het deurkalf staat het jaartal 1685 en De Oranjeboom afgebeeld.

In 1700 werd deze Oranjeboom alweer afgebroken en verplaatst naar Westzaandam waar hij achter het oude station van Zaandam aan de Heerenwatering werd herbouwd en in 1777 werd gesloopt.

Snuifmolen De Oranjeboom, die we op de foto zien, werd gebouwd in 1754. Snuif is zeer fijn gemalen, gedroogde tabak dat verrijkt werd met allerlei kruiden. Menthol en eucalyptusolie werd veel gebruikt. Zoals de naam doet vermoeden werd de snuif gesnoven en dit gaf een fris en tintelend gevoel in de neusholten. Snuiftabak was met name in de 18e eeuw populair.

In 1781 werd De Oranjeboom verkocht en de nieuwe eigenaar liet de molen ook geschikt maken voor het vermalen van verfstoffen. Omstreeks 1850 kwam de molen in het bezit van de familie Grootes die er ook specerijen mee ging verwerken en later ook veevoeder, cacaoafval en cacaodoppen. In februari 1941 werd de molen gesloopt en het hout verdween grotendeels in de kachel.

De Oranjeboom bleef tot 1940 in het bezit van de familie Grootes waarna de molen werd verkocht aan buurman Molenaars Kindermeel.

De Appelboom was een in 1692 gebouwde oliemolen en stond iets ten zuiden van het huidige Blankenburg. Omstreeks 1880 werden de Westzaners Pieter van ’t Kaar en Klaas IJff eigenaar van De Appelboom en lieten deze inrichten als doppenmolen. In een doppenmolen werden de doppen van granen fijngemalen die als basis voor veevoeder dienden.

Dit werk werd de molen bijna fataal want op 3 november 1893, toen Meindert Kamphuijs uit Westzaan eigenaar was, geraakte de molen in brand en kon ternauwernood door de brandweer gered worden. De schade werd hersteld waarna de molen nog drie jaar in bedrijf zou blijven om in 1896 te worden gesloopt.

De namen Oranjeboom en Appelboom leven nog voort in een wijkje ten westen van de Kerkbuurt. In dat wijkje is ook De Perenboomstraat. Deze straat is vernoemd naar oliemolen De Perenboom die ten noorden van De Appelboom tegenover de Watertoren stond. Deze molen is in 1691 gebouwd en in 1805 gesloopt.

Op de plaats waar Molenaars Kindermeel heeft gestaan zijn nog twee straten met namen van bomen: De Palmboom en De Kersenboom. Deze molens hebben niet in de buurt van deze straten gestaan. De Palmboom was een in 1721 gebouwde en in 1796 gesloopte paltrok houtzaagmolen, die iets ten oosten van het Zuideinde en ten noorden van de ijsbaan stond.

De Kersenboom was ook een houtzaagmolen maar dan van het type bovenkruier , gebouwd in 1700 en in 1886 gesloopt. Deze molen stond, ten oosten van het Zuideinde, dichtbij de weg, en aan en ten noorden van de Pronkersloot (dit is ongeveer ten hoogte van Zuideinde 260)

Op de oude foto zien we ook nog de in 1886 gebouwde watertoren die op grondgebied van Assendelft staat. De toren is ontworpen door D. de Leeuw en was oorspronkelijk 31,40 hoog en had een waterreservoir van 540 m3. In 1922 werd de toren verhoogd naar 41,85 met een waterreservoir van 1200 m3. De watertoren heeft tot 1974 dienstgedaan en werd in 1983 voor Fl. 1.250.000 te koop gezet.

Bekijk hier alle fototijdreizen.

Foto en tekst 2025: Bert Versteeg. Bronnen: Gemeentearchief Zaanstad, Zaanwiki, Wikipedia, Beeldbank Zaanse Molen, 1100 Zaanse Molens, Molendatabase.