Vandaag gaat de Fototijdreis naar Krommenie waar we op de oude foto de Noordervaartdijk zien in noordelijke richting met daarop molen De Blauwe Arend en op de achtergrond stoomgemaal Rapide.

De tijd staat niet stil. Er wordt gebouwd en gesloopt, straten verdwijnen, nieuwe wijken verrijzen. Winkels gaan weg, bedrijven sluiten, groen maakt plaats voor nieuwbouw. De Zaanstreek is de afgelopen decennia sterk veranderd. De Orkaan brengt dat in beeld. Op één plek die in het verleden op de foto is gezet, maken we nu opnieuw ‘dezelfde’ foto. Zoek de verschillen…

De oude foto is afkomstig uit het Gemeentearchief Zaanstad. Bert Versteeg maakte de eigentijdse foto en zorgde voor de achtergrondinformatie. Vandaag: de Noordervaartdijk in Krommenie.

Noordervaartdijk

Molen De Blauwe Arend was een in 1692 gebouwde hennepklopper waarvoor Sijmon Heyndricksz. Blauw en Dirck Gerritsz. op 1 april 1693 de windbrief kregen. Met hennepkloppers, die ook wel beukmolens werden genoemd, werden de stengels van hennepplanten onder stampers werden geplet waardoor er vezels vrijkwamen. Deze vezels werden tot draden gesponnen waarna ze gebruikt werden op er zeildoek van te weven.

Omdat het werken in een hennepklopper vanwege het vele stof ongezond werk was, waren er in het molenlijf van deze molens luiken gemaakt om te ventileren. Krommenie was het centrum van de zeildoekweverij en in deze plaats hebben 13 beukmolens gestaan.

Er stonden in totaal 29 hennepkloppers in de Zaanstreek, 13 in Krommenie, 6 in Westzaan, 5 in Wormer, 4 in Assendelft en 1 in Westzaandam. In heel Nederland stonden rond 1800 ongeveer 60 beukmolens, waarvan dus bijna de helft in de Zaanstreek.

De Blauwe Arend was vanaf de bouw eigendom van de rolreders, dit waren de zeildoekmakers en daarvoor was de molen in 20 parten (aandelen) verdeeld. Door vererving versnipperde dit, zo bezat Arent Sluyk op 1 december 1796 1/60 part. Tot 1904 werkte de molen op windkracht. Begin van dat jaar werd door eigenaar Van Leyden een stenen hok aan de westkant van de molen gebouwd waarin een dieselmotor werd geplaatst.

Nu De Blauwe Arend niet meer op windkracht werkte werd deze omstreeks 1909 onttakeld (ontdaan van kap en roeden). Pas in 1928 werd de romp gesloopt waarna de schuur tot woning werd verbouwd. Met de sloop van De Blauwe Arend verdween de laatste Nederlandse hennepklopper. Deze woning werd in 1998 gesloopt waarna er een nieuw dubbel woonhuis werd gebouwd dat tegenwoordig als adres Noordervaartdijk 24 + 24A heeft. In Krommenie is een straat naar De Blauwe Arend vernoemd.

Toen er tussen 2014 en 2018 naast de bestaande molenschuur van oliemolen De Pauw in Nauerna weer een molen werd neergezet keerde de hennepklopper weer terug in de Zaanstreek.

Op de achtergrond van de oude foto zien we het voormalige, nog bestaande, stoomgemaal Rapide. Dit gemaal is gebouwd in 1877 ter vervanging van watermolen De Pulp wat de oude benaming van eendenpul is. Deze molen was in 1633/1634 gebouwd en bemaalde de 358 hectare grote Krommenieër Polder. De Pulp was uitgerust met een scheprad en sloeg het overtollige water uit in de Nauernasche Vaart die in 1633 was aangelegd.

In 1871 wilde het bestuur van de Krommenieër Polder de molen vervangen door een stoomgemaal en wilde met dit gemaal ook de naastgelegen Krommenieër Woudpolder bemalen. Het polderbestuur van die polder stelde voor om de kosten te delen. Hoewel de nog steeds bestaande watermolen De Woudaap soms moeite had om het water op peil te houden voelde dat bestuur niets voor het plan.

Toen in 1876 de problemen met de waterhuishouding van de Krommenieër Woudpolder toch te groot werden ging het bestuur overstag en stemde in met de bouw van het stoomgemaal dat de naam Rapide zou krijgen. Het gemaal werd in 1877 in werking gesteld waarna De Pulp in februari 1878 werd gesloopt.

Het stoomgemaal bleef tot 1919 in bedrijf waarna er bij de Noordersluis een nieuw gemaal werd gebouwd dat de naam Zwerver zou kregen. Dit elektrische gemaal werd op haar beurt in 2004 vernieuwd.

Het oude stoomgemaal werd niet gesloopt maar het gebouw werd in 1921 betrokken door de gebroeders Vink uit Wormerveer, die een chemisch fabriekje hadden waar onder andere schoensmeer, oliën en leervetten werden geproduceerd. De gebroeders waren in 1897 met hun bedrijf begonnen, maar nadat dat door brand was verwoest werd de productie voortgezet in het voormalige gemaal.

In 1995 werd het bedrijf overgenomen door Oud-militaryruiter Theo ter Huurne en werd de productie overgeplaatst naar Haaksbergen waar Rapide International BV is uitgegroeid tot een gerenommeerd bedrijf dat onder andere is gespecialiseerd in leervet.

Na het vertrek van Rapide uit het voormalige gemaal was er nog enige tijd een scheepswerf gevestigd, waarna het werd betrokken door een architectenbureau. Behalve het architectenbureau is op Noordervaartdijk 26 sinds 2018 ook een administratiekantoor gevestigd.

Bekijk hier alle fototijdreizen.

Foto en tekst 2025: Bert Versteeg. Bronnen: Zaanwiki, Molendatabase, Gemeentearchief Zaanstad, 1100 Zaanse Molens, Beeldbank Zaansche Molen.