In de fototijdreis van deze week maken we opnieuw een sprong terug in de tijd en richten we onze blik op de Zaanbrug, de iconische verbinding tussen Wormerveer en Wormer. In april 2025 brachten we al een bezoek aan de Zaanbrug, en nu keren we er opnieuw naar terug voor een bijzondere Zaanbrug Special.

Deze editie bevat maar liefst vier historische foto’s, die samen een fascinerend beeld schetsen van de brug die sinds 1889 beide Zaanse oevers met elkaar verbindt.

De tijd staat niet stil. Er wordt gebouwd en gesloopt, straten verdwijnen, nieuwe wijken verrijzen. Winkels gaan weg, bedrijven sluiten, groen maakt plaats voor nieuwbouw. De Zaanstreek is de afgelopen decennia sterk veranderd. De Orkaan brengt dat in beeld. Op één plek die in het verleden op de foto is gezet, maken we nu opnieuw ‘dezelfde’ foto. Zoek de verschillen…

Bert Versteeg maakte de eigentijdse foto en zorgde voor de achtergrondinformatie. Vandaag: De Zaanbrug.

De Zaanbrug

De eerste foto met de molens dateert van omstreeks 1875 en we zien links op de foto oliemolen De Spatter en rechts staat oliemolen De Witte Duif. Deze oudste foto wijkt af van de overige drie foto’s omdat we hier de Veerdijk ten noorden van de Zaanbrug zien, terwijl we op de foto’s met de brug het noordelijk deel zien met de rijstpellerij, maar het gaat om het idee.

Van de latere rijstfabrieken is nog geen spoor te bekennen. Wanneer de molen is gebouwd is niet bekend, maar op een lijst uit 1650 staat hij nog niet. De eerste vermelding is in 1654 terwijl de windbrief pas op 17 december 1658 werd uitgereikt. Het gebeurde in die tijd wel vaker dat windbrieven werden uitgereikt terwijl de molens al enige tijd in bedrijf waren.

Op 23 december 1787 brak er brand uit en de molen ging geheel verloren. De oorzaak van de brand was vermoedelijk brandstichting, maar eigenaar Lourens Groot ging niet bij de pakken neer zitten en liet een nieuwe molen bouwen. Deze tweede Spatter wisselde enkele malen van eigenaar en raakte aan het eind van de 19e eeuw ingebouwd door rijstpellerij Mercurius van de gebroeders Laan die vanaf 1954 bekend werd door de merknaam Lassie.

De Spatter werd op 28 januari ook nog eens getroffen door een zware bui waarbij een roede afbrak en het binnenwerk zwaar beschadigd raakte. De molen kwam kort daarna in bezit van de gebroeders Laan die de De Spatter in 1905 verkochten aan slopersbedrijf De Boer uit Oostzaan. Op het erf zou pakhuis Silo worden gebouwd en in 1912 werd achter het pakhuis de betonnen silo (Silo II) waarop sinds 1957 de letters Lassie staan, gebouwd, Naar De Spatter zijn in Wormer een straat en een tennisvereniging vernoemd.

De Witte Duif was een in 1680 gebouwde oliemolen waarvoor Cornelis Willemsz. op 22 augustus van dat jaar de windbrief ontving. Rond 1800 komt Jan Vas, met 16 molens één van de grotere olieslagers in het bezit van de molen. Jan Vas overleed in 1824 maar zijn weduwe zette de zaak voort tot 1835 waarna de molen werd overgenomen door de firma Jan Timmer & Zonen.

In 1895 is de molen verkocht aan Cornelis Heekelaar die De Witte Duif laat inrichten als verfmolen. In april 1903 sloeg het noodlot toe toen de molen werd getroffen door een zware storm waarbij hij een deel van de kap en roeden verloor waarna De Witte Duif gedeeltelijk werd gesloopt. De onderbouw en schuur bleven staan en werden in 1962 gesloopt. De molen stond ten noorden van de Lassiestraat ter hoogte van Mercurius.

Toen vanaf 1872 de rijstpellerijen werden gebouwd nam Jan Adriaan Laan in 1888 het initiatief om tussen Wormerveer en Wormer een brug aan te leggen omdat het gros van het personeel uit Wormerveer kwam en vier keer per dag moesten worden overgeroeid.

De nieuwe brug (op de foto hieronder) werd een dubbele basculebrug en werd op 30 november 1889 opengesteld, maar er werd wel tol geheven.

De brug die een breedte van 3,80 meter en een doorvaart van 10,50 meter had bleek al vrij snel te klein en al in 1915 werden er plannen gemaakt deze te vervangen.

De bouw van de nieuwe brug (op de foto hieronder) werd op 22 oktober 1925 gegund aan Gebr. Klinkenberg uit Wormerveer met fl. 37.850. Het elektrisch gedeelte ging voor fl. 7.350 naar Mijnssen & Co uit Amsterdam en het bedieningshuis en pijlers zouden voor fl. 33.050 worden gebouwd door De Herder & Geertesema uit Zwolle.

Op 28 november 1926 de nieuwe brug geopend. De brug kreeg een breedte van 5,50 meter en de doorvaart werd vergroot naar 12,00 meter.

Door het toegenomen verkeer bleek ook deze tweede Zaanbrug te smal en werd in 1965 vervangen door een bredere en inmiddels derde brug (op de foto hieronder).

Ook deze Zaanbrug werd gebouwd door de Gebr. Klinkenberg. In 1978 werd er na een zwaar ongeluk een apart fietspad aan de brug toegevoegd. Deze derde Zaanbrug heeft het volgehouden tot 2023.

De brug was versleten en stond al sinds 2011 op de nominatie vervangen te worden. Pas in 2022 werd de derde brug uiteindelijk gesloopt. Om het verkeer niet al te ver te laten omrijden werd er ter hoogte van de Lassiestraat een noodbrug gebouwd.

De vierde en dus huidige Zaanbrug (op de foto hieronder), die 28,5 miljoen euro heeft gekost, werd op 13 april 2024 geopend.

Bekijk hier alle fototijdreizen.

Foto en tekst 2025: Bert Versteeg. Bronnen: Zaanwiki, Molendatabase, 1100 Zaanse Molens, Zaans Erfgoed, De Orkaan.