De naam Zwaardemaker leeft nog voort aan de Oostzijde als naam van een appartementencomplex. Zo’n 70 jaar geleden was het nog een bloeiend bedrijf. Een deel is bewaard, de rest is verdwenen.

De tijd staat niet stil. Er wordt gebouwd en gesloopt, straten verdwijnen, nieuwe wijken verrijzen. Winkels gaan weg, bedrijven sluiten, groen maakt plaats voor nieuwbouw. De Zaanstreek is de afgelopen decennia sterk veranderd. De Orkaan brengt dat in beeld. Op één plek die in het verleden op de foto is gezet, maken we nu opnieuw ‘dezelfde’ foto. Zoek de verschillen…

De originele foto’s komen uit twee albums met oude Zaanse foto’s die Zaandammer Henk van Dalen op de kop tikte op een rommelmarkt. Bert Versteeg maakte de eigentijdse foto en zorgde ook voor de achtergrondinformatie. Vandaag: Zwaardemaker aan de Oostzijde.

Zwaardemaker in de Oostzijde

De basis voor het bedrijf Zwaardemaker werd gelegd in 1809 toen Jan Zwaardemaker (1765 – 1847) een handel in gort begon. Gort is gepelde wintergerst en was vroeger een volksvoedsel dat na de Tweede Wereldoolog voornamelijk werd vervangen door rijst en pasta. In dat jaar, 1809, kocht hij de pelmolen Het Wapen van Friesland die in 1762 was gebouwd en diep in het Oostzijderveld, aan en ten westen de Watering stond, ongeveer halverwege de huidige Barkstraat en Pinasstraat.

De zaken gingen blijkbaar voorspoedig want het molenbezit werd in de loop der jaren uitgebreid met de Oost-Zaandamse pelmolens De Liefde of Dolhuis, De Koning David, De Drie Gebroeders of Poort en de Rozenboom.

Toen de Wormerveerder gortpeller Jan Laan in 1893 de stoomgortpellerij Mercurius oprichtte en de kinderziektes verholpen waren, was dat voor Zwaardemaker het sein om in 1899 in de Oostzijde met de bouw van stoomgortpellerij De Alkmaar te beginnen die in 1900 met 19 medewerkers begon met het pellen van gerst. Het bedrijf ging toen werken onder de naam N.V. Stoomgortpellerij v.h. J. Zwaardemaker Hzn.

De Alkmaar werd al snel te klein en het bedrijf werd in 1914 uitgebreid met een viertal gebouwen, dit waren het reinigingsgebouw, pakhuis, elevatortoren en de beeldbepalende, 32 meter hoge silo ontworpen door architect Bastiaan Schelling die voornamelijk in Delft actief was. De silo werd gebouwd door N.V. Nederlandsche Betonijzerbouw uit Amsterdam.

In 1929 begon Zwaardemaker ook veevoeders te maken onder de naam Concordia waarna de naam van het bedrijf in 1930 werd gewijzigd in Zwaardemakers Handel en Industrie N.V. en later in Zwaardemaker Mengvoeders N.V. In 1951 stopte het bedrijf met de gortpellerij en werd het ten behoeve van de productie van mengvoeders gemoderniseerd en uitgebreid. In 1957 werd er nog een mengsilo gebouwd en in 1958 werd één van Europa`s modernste elektronisch bestuurde mengvoederinstallaties in gebruik genomen.

In 1962 werd het bedrijf overgenomen door Meneba die het weer verkocht aan Koudijs uit Den Bosch. Koudijs sloot Zwaardemaker in 1967 waarna de panden enige jaren leeg bleven staan. De gebouwen werden in 1973 door zaadhandel G.J. Van Gelder gekocht en werden voornamelijk als opslag gebruikt. In 1977 brak er brand uit en werd een deel van het complex verwoest maar er zou een nieuwe opslagloods en expeditieafdeling worden gebouwd.

Woningstichting Patrimomium, die in 2004 samenging met de Bouwvereniging Rochdale met als nieuwe naam Woningstichting Rochdale, kocht de gebouwen in 1998. Van Gelder zou de panden in 2000 verlaten.

De oude panden, die Rijksmonument zijn, werden vanaf 2004 verbouwd tot appartementen waarbij op last van de Gemeente Zaanstad de zuigermond met zwenkarm aan de Zaanzijde behouden moest blijven.

Naast het oude fabriekspand kwamen twee nieuwe appartementencomplexen, de Kroonenburg (67 woningen) en Houtlust (20 huurwoningen).

Bekijk hier alle fototijdreizen.

Foto en tekst 2023: Bert Versteeg. Bronnen: Zaanwiki, Wikipedia, 1100 Zaanse Molens, Zaans Industrieel Erfgoed, Beeldbank Zaanse Molen.