Vandaag: Wat als je naam op een monument staat, maar niemand precies weet wat er met je is gebeurd?
Herinneringen zijn vaak grillig. Soms weet je niet meer wat je gisteren deed, of met wie je vorige week sprak. Toch gingen wij, het team van Stichting Monumenten Spreken, vanaf 2011 in gesprek met meer dan honderd mensen over herinneringen van veel langer geleden – hun ervaringen tijdens de Tweede Wereldoorlog.
Tien jaar geleden droegen we het verzamelde materiaal over aan het Vier en Vijf Mei Comité Zaanstad. Zij zorgen er sindsdien voor dat deze geschiedenis zichtbaar blijft.
Tijdens het maken van de 28 verhalen deden we bijzondere ontdekkingen, groeiden inzichten, en ontstonden nieuwe herinneringen.
In aanloop naar 4 mei blikt Merel Kan – destijds voorzitter van Monumenten Spreken – terug op wat we zoal tegenkwamen. Gisteren vertelde ze over Cel 595.
Vandaag een nieuwe geschiedenis: het verhaal van Siem Kwadijk.
Waar bleef Siem Kwadijk?
Achter elke naam op een monument schuilt een tragedie. Toch lijkt het lot van Siem Kwadijk nog schrijnender door de jarenlange onduidelijkheid over zijn lot.
Op de website van het 4 en 5 mei comité Zaanstad stond slechts: ‘Siem Kwadijk was betrokken bij het communistische verzet en is vermist.’ Ook de historische vereniging Koog-Zaandijk wist niet meer dan: ‘S. Kwadijk (Siem), geb. 14-04-1902 – vermist.’ Geen datum van overlijden. Geen plaats. Geen details.
Hoe kon iemand zo volledig verdwijnen?
Een getuige
Een van de getuigen die sprak met een onderzoekster van Monumenten Spreken, vertelde over Siem. Dat hij nog bij zijn moeder woonde, dat hij hand- en spandiensten verrichtte voor het communistische verzet.
En dat hij verraden werd. Door Francisca de Munck-Siffels – de vrouw die in november 1943, na een persoonlijke wraakactie, meerdere leden van het Zaanse verzet de dood in dreef. Misschien was Siems moeder te oud, te alleen, om in die roerige jaren het verhaal van haar zoon levend te houden. Maar zijn naam werd wél in steen gebeiteld, op het monument in het Koogerpark.
De map van Krijt
In 2013 bezochten Gerard Blees van het 4 mei comité van Koog aan de Zaan-Zaandijk en ik, Maarten Krijt uit Limmen. Zijn vader, Jacob Krijt, was vlak na de oorlog voorzitter van de commissie die het monument in het Koogerpark mogelijk maakte.
Op zolder, in een vergeelde map, bleek een schat aan documenten bewaard gebleven. Brieven, notulen, aantekeningen – en daarin een belangrijke vondst: een brief van CPN’er Gerardus Bakker.
Bakker schreef dat Siem Kwadijk op 21 of 22 november 1943 gearresteerd was. Precies in de periode waarin Fransje de Munck-Siffels haar fatale verraad pleegde. Via Amsterdam en Amersfoort kwam Siem uiteindelijk terecht in concentratiekamp Neuengamme, bij Hamburg. Bakker had daar zelf ook gezeten.
De ramp van Lübeck
De laatste dagen van de oorlog probeerden de nazi’s hun misdaden te verhullen. Tienduizenden gevangenen uit Neuengamme werden samengepakt op schepen in de Lübecker Bocht – waaronder de Cap Arcona en de Thielbek. Op 3 mei 1945 voerden Britse vliegtuigen bombardementen uit. Ze zagen de schepen aan voor Duitse troepentransporten.
De schepen zonken. Velen kwamen om in het vuur, anderen verdronken in het ijskoude water. Sommigen bereikten de oever – maar werden alsnog doodgeschoten door de SS.
Naar schatting stierven 7.000 tot 8.000 mensen. Onder hen Siem Kwadijk.
Een roos
In 2015 stond ik zelf aan de Lübecker Bocht. Om te zien waar Siem was gebleven. De lucht was zwaar, de zee stonk. Ik gooide een roos in het water, maar dat gebaar werd niet gewaardeerd. De roos bleef terugspoelen op de keitjes aan de kant. Uiteindelijk nam ik hem weer mee, terug naar de Zaan.
Het voelt machteloos dat Siem daar bleef, maar het gat dat de geschiedenis zoveel jaar had konden we opvullen met kennis over zijn lot.
Monumenten spreken pas echt als wij luisteren.
Morgen deel #3: De teletijd-foto
In deel 3: een vergeten foto, een ooggetuige en een moord binnen het verzet.
Door Merel Kan, met informatie van Monumenten Spreken.
