De discussie over de toekomst van de Zaanse Schans is al jaren onderwerp van gesprek. Historicus Jur Kingma – jarenlang betrokken bij onderzoek naar de industriële geschiedenis van de Zaanstreek – mengt zich nu voor het eerst in het debat. 

Vanavond spreken er minimaal 22 mensen in tijdens het Zaanstad Beraad over de nieuwe plannen voor de Zaanse Schans (gebied afsluiten per april 2026 en toegang gaan heffen voor toeristen).

In een persoonlijk betoog blikt Kingma terug op de oorspronkelijke ideeën achter de Schans, zet hij die in internationaal perspectief en doet hij een voorstel voor de toekomst. Niet minder dan een principiële keuze ligt volgens hem op tafel.

Wij plaatsen zijn stuk 1:1 

Erfgoeddorp of Werelderfgoedcentrum industrie op windkracht?

Lessen uit de geschiedenis van de Zaanse Schans

De emoties rond de toekomst van de Zaanse Schans lopen hoog op. Ik heb mij tot heden buiten de discussie gehouden over de toekomst van de Schans. Maar ik meen dat ik nu een aantal elementen kan toevoegen die kunnen bijdragen aan een toekomstperspectief.

Volgens mij is een principiële keuze nodig: Erfgoeddorp of werelderfgoedcentrum industrie op windkracht.

Mijn betrokkenheid bij de Schans

  • Vanaf 1957 tot 1963 fietste ik over de Kalverringdijk van Wormer naar de HBS in Zaandijk.
  • Ik heb jarenlang samengewerkt met Jaap Schipper, de oorspronkelijke bedenker van de Zaanse Schans.
  • Ik doe al bijna veertig jaar onderzoek naar de industriegeschiedenis van de Zaanstreek.
  • Ik ken veel buitenlandse locaties met industrieel erfgoed.

Fietsen over het Zwarte Paadje

Begin september 1957 fietste ik via Wormerveer of via de Enge Wormerdijk en de Kalverringdijk naar de HBS – later het Michael Lyceum – in Zaandijk. De dijkjes waren verhard met sintels en puin; slecht voor de fietsbanden. Vandaar de naam: Zwarte Paadje.

Er stonden al verschillende fabriekscomplexen en molen De Huisman. Op school tegenover molen De Dood zagen wij vervallen panden op diepladers voorbijrijden. Als student fietste ik ’s nachts van de sociëteit in Zaandam terug naar Wormer. Ik heb de Schans zien groeien. Het was oorspronkelijk gewoon een Zaans buurtje – maar dat buurtje veranderde van karakter.

De uitwerking van een architectuurprijs

Het eerste idee voor de Zaanse Schans werd in 1951 geopperd door het blad De Zaende: een Zaans reservaat om de karakteristieke bouwstijl te behouden. De directe aanleiding was een bouwplan voor een fabriek aan de Gortershoek in 1948. Monumentenverordeningen boden onvoldoende bescherming – een reservaat leek de beste oplossing.

Jaap Schipper, winnaar van de Prix de Rome in 1946, werkte zijn ideeën uit in een plan dat in 1951 in De Zaende werd gepubliceerd. Zijn voorstel: het stichten van een buurtje waar Zaanse houten huizen herbouwd konden worden. Geen openluchtmuseum, maar een woonwijk met moderne voorzieningen. De Kalverpolder bij de Julianabrug werd gekozen als locatie.

Het plan bevatte traditionele padenstructuur, een glop en uitzicht op de Gortershoek. Er werd gedacht aan een stichting als bestuursvorm (Stichting Zaans Schoon) en aan exploitatie via hogere huurprijzen. Er was zelfs een stolpboerderij bij de ingang gepland. Bij het artikel zat een schets van het toekomstig buurtje.

Lessen uit het buitenland

Mijn studie en loopbaan brachten mij buiten de Zaanstreek, maar ik bleef betrokken via mijn familie en mijn interesse in industrieel erfgoed. Zo bezocht ik veel buitenlandse erfgoedlocaties, vaak voordat ze ‘gemusealiseerd’ waren.

In Engeland ontdekte ik de oudst bewaarde ijzeren kraan en werd ik gewezen op het belang van de Zaanse molenindustrie. Daarover was nog nooit iets in het Engels geschreven, dus begon ik daar onderzoek naar te doen. Het leidde tot mijn boek Vernuftelingen en Kooplieden in een Bijzonder Landschap, waarin ik aantoon dat de Zaanstreek de enige plek in Europa is waar 450 jaar industriële ontwikkeling op één plek te zien is.

In 1991 bezochten wij het openluchtmuseum Beamish in Noordoost-Engeland. Het werd in 1970 opgericht en is inmiddels een internationaal voorbeeld. Ook het Ironbridge Gorge Museum Trust-netwerk is een toonaangevend model, met tien sites, waaronder de eerste ijzeren brug ter wereld.

Beamish trok in 2023 meer dan 800.000 bezoekers. De entree voor volwassenen is £33. Beamish ligt ruim 400 km van Londen en is een belangrijke toeristische trekpleister in Noordoost-Engeland.

Wachten op de old Saense Nutella Shop?

Het plan van Jaap Schipper was typisch voor de naoorlogse wederopbouwtijd. In 1951 was al 50% van de panden op de voorlopige monumentenlijsten verdwenen. Industrie en woningnood kregen voorrang.

De Zaanse Schans moest zichzelf financieel bedruipen via huurinkomsten – dat is nooit gelukt. Toen het toerisme aantrok, werd de middenstand ingeschakeld als oplossing. Dat leidde tot ongewenste effecten, met als symbool de gele klomp.

Massatoerisme is een wereldwijd probleem geworden – van Venetië tot de Mount Everest. Ook de Schans heeft haar deel gehad.

Werelderfgoed

Voordat we naar oplossingen voor ‘overtourism’ kijken (er is nog geen goed Nederlands woord), moeten we eerst naar de Zaanse Schans zelf kijken. Is het een erfgoeddorp, een reservaat, of méér?

De context is veranderd. Waar molens ooit folklore waren, erkennen we nu hun industriële waarde. Jaap Schipper zag destijds al de samenhang tussen houtbouw en industrie. De Zaanse industriemolens zijn werelderfgoedwaardig – ook al zal de officiële status uitblijven. In de beleving van kenners en bezoekers is het dat al.

Mijn voorstel

Laten we de Zaanse Schans erkennen als wat ze feitelijk is: het werelderfgoedcentrum voor industrie op windkracht.

Dat biedt een toekomstperspectief, passend bij een bredere Europese traditie. Het opent de deur naar een gebied waar gewerkt én gewoond wordt – zoals in Beamish en Ironbridge. De voorgestelde maatregelen passen in dat perspectief.

Door: Jur Kingma (korte inleiding van Merel Kan). Op de foto boven staat Jaap Schipper. De foto komt uit het onvolprezen gemeentearchief van Zaanstad en werd gemaakt door Henk van de Leur.