Het aantal sociale huurwoningen van bijna 70 naar 40 procent, een interventieteam dat opereert als politie, een gemeente binnen een gemeente. Inzet op het naar de wijken halen van ‘professionals’ uit een hoger sociaal-economisch segment, de inzet van de omstreden wet bijzondere maatregelen grootstedelijke problematiek (wbmgp), de zogenaamde Rotterdamwet, om mensen met een uitkering uit de wijken te weren.

En de aanstaande bouw van een hippe nieuwe ‘poort’ met bijna alleen maar koop en particuliere huurwoningen. Alle lichten staan in Zaandam-Oost op groen voor het gentrificatieproces.

Gentrificatie, misschien heb je er weleens van gehoord, maar wat betekent het eigenlijk? Daarvoor moet je beginnen met wat er aan vooraf gaat. Het wordt ingezet bij wijken in de stad waar vooral mensen met lage inkomens wonen. De huur is relatief laag en de overheid heeft weinig in de buurt geïnvesteerd.

Verloedering

De wijk verloedert. Dat betekent dat de wijk viezer wordt, er steeds meer overlast optreedt en de criminaliteit toeneemt. Dat is zelfversterkend: zodra de criminaliteit in een wijk stijgt, trekken mensen met hogere inkomens vaak weg. Er komen mensen met lagere inkomens wonen, die financieel minder aantrekkelijk zijn voor verhuurders.

Verhuurders verwaarlozen vaak woningen in laagwaardige wijken. Dit alles zorgt ervoor dat de verloedering alleen maar toeneemt. Een belangrijk onderdeel is dat lage-inkomenswijken vaak worden bewoond door immigranten of mensen met een niet-Nederlandse etniciteit.

Er vertrekken ook vaak disproportioneel veel witte bewoners uit zo’n wijk. Zij zien achteruitgang van de wijk, vooral veroorzaakt door een gebrek aan investeringen, en wijten dit soms aan de nieuwkomers. Dit proces wordt ‘white flight’ genoemd en speelt een rol in het etnische aspect van gentrificatie.

Als verloedering een tijd lang doorzet, begint de gemeente zich zorgen te maken om de verloederde wijk met relatief hoge criminaliteit.

‘Hé!’ zegt de gemeente ‘Dat is niet de bedoeling!’ Als gezorgd kan worden dat een deel van de bevolking van die wijk weer gaat bestaan uit hogere inkomens, kunnen ze de criminaliteit bestrijden en de levenskwaliteit verhogen, luidt de oplossing. De gemeente wil mensen met een midden of hoog inkomen overtuigen om in de wijk te gaan wonen. Er is echter wèl een probleem: de oude bewoners wonen er nog.

Plan

Helaas is er niet altijd ruimte of budget om nieuwe huizen te bouwen, dus heeft de gemeente iets anders nodig. Bestaande woningbouw gaat tegen de vlakte of wordt gerenoveerd, de huur gaat omhoog zodat hogere inkomens de wijk gaan bevolken, of de gebouwen gaan de particuliere huur of de verkoop in.

Nieuwe bewoners vervangen de oude, de buurt wordt aantrekkelijker door de nieuwgekomen welvaart, en ook de huizen die niet opgewaardeerd zijn stijgen in waarde. In die huizen kunnen nu ook weer nieuwe mensen gaan wonen met hogere inkomens. Die zullen die huizen soms zelf renoveren en opknappen. Het plan is gelukt. De samenstelling van de buurt is veranderd.

De oorspronkelijke bewoners van de wijk hebben een probleem. Door de stijgende huurprijzen en sloopprojecten worden ze gedwongen hun wijk te verlaten. Als er niet voldoende nieuwe sociale woningen worden gebouwd, leidt gentrificatie altijd tot verdringing van de oorspronkelijke bevolking. 

Verspreiding

Door de zogeheten white flight heeft gentrificatie vaak meer effect op bepaalde etnische groepen. Deze waren achtergebleven in de wijk en hebben het stigma crimineel te zijn, en moeten daarom wijken. Het zijn vaak mensen met een niet-Nederlandse afkomst die meestal slachtoffer zijn van gentrificatie. En dat is nu precies wat er plaatsvindt in Zaandam-Oost.

Oorspronkelijke bewoners trekken vaak naar andere lage-inkomenswijken. Door hun groeiende frustratie over hoe ze behandeld zijn, kan de criminaliteit in deze wijken verder toenemen. Hierdoor daalt de waarde van deze buurten en begint het proces van verloedering opnieuw—totdat de gemeente opnieuw ingrijpt met gentrificatie.

Zo verspreidt gentrificatie zich door de stad. De oorspronkelijke bewoners staan steeds buitenspel, terwijl de wijk waarin ze woonden wordt opgewaardeerd.

Langer

Gentrificatie is geen nieuw fenomeen. Wat nu in het Pact Zaandam Oost: Poelenburg, Peldersveld, Hoornseveld, Rosmolenwijk, Zaandam-Zuid en Kogerveld gebeurt, voltrok zich in de jaren zeventig en tachtig al in de Jordaan. Tien jaar geleden stak het het IJ over naar Amsterdam-Noord, en nu ook het Noordzeekanaal.

Toen de Jordaan transformeerde van een arbeiderswijk naar een buurt voor alleen de allerrijksten, verhuisden de Jordanezen naar Noord. Na een tijd werden de mensen uit Noord verdreven naar Almere, Purmerend en, jawel, Zaandam. Met name wijken als Poelenburg en Peldersveld zagen grote aantallen Amsterdammers met veelal lage inkomens de wijk inkomen.

Beleidsmakers zagen in 2020 de mogelijkheden voor zich uitstrekken, en met de ondertekening van het Pact Poelenburg Peldersveld 2020-2040 was het gentrificatieproces voor Zaandam-Oost een feit.

Onveilig

Wat zie je daar nu van terug? Poelenburg is een onaantrekkelijke wijk voor velen. Een wijk met het stigma dat je er het liefst niet wil zijn. ’s Avonds kun je er maar beter niet alleen over straat’, zo zeggen velen, en er heerst een brede beleving dat Zaandam-Oost onveilig is.

Maar op het moment dat de Poort naar Zaandam-Oost (10 procent sociale huur) op de plek van de oude Spaghetti-flat (100 procent sociale huur) komt te staan, zal de bredere instroom van hoge inkomens beginnen.

De ‘yuppen’ (young urban professionals), de hoge inkomens, de ‘wenselijke’ buurtbewoners zullen komen om van de nieuwgebouwde voorzieningen in de Poort gebruik te maken, in de vorm van een buurthuis en een bibliotheek. Dan is de ‘onveiligheid’ weg, zo redeneert de gemeente.

Dominatie

De nieuwe buurtbewoners zijn dominanter en ze krijgen meer voor elkaar. Ze worden niet gewantrouwd door hun gemeente. Sterker nog; hun nieuwe gemeente wil ze maar wat graag hebben. De tweedehandskledingwinkel verandert in een vintagewinkel met driedubbel de prijs. De eetschuur wordt een hip koffietentje met havermelk en cappuccino’s met gezichtjes erop. Bakfietsen betreden het toneel en er wordt een keurig moestuintje aangelegd.

Maar de vintagewinkel die er eerst was is weg, je kunt niet meer goedkoop eten in de eetschuur en waar jongeren eerst dagelijks buiten voetbalden of rondhingen, wordt nu dikwijls de politie gebeld.

Massih Hutak beschrijft het in zijn boek over gentrificatie in Amsterdam-Noord als volgt:

‘Deze dingen hebben de schijn van onschuld, want hoe kun je nou tegen bakfietsen en moestuinen zijn? Het antwoord is: niemand is tegen bakfietsen of moestuinen, maar wij zijn tegen de grotere, structurele misstand die ze symboliseren: een buurt waar eerst decennialang nul onderhoud is gepleegd, die nu in korte tijd ontzettend hard groeit en waarin wordt geïnvesteerd, zonder dat de oude bewoners daarvan meeprofiteren.’

Oversteek

En datzelfde proces staat te gebeuren in Zaandam-Oost. De fraudeaanpak, inzet op vermindering van de sociale huurcapaciteit – alle peilers wijzen naar een gentrificatiegolf die het Noordzeekanaal oversteekt en zich in Zaandam vestigt.

Op het moment dat een buurt eenmaal ‘hip’ is, beginnen woningcorporaties te roeren. Ja, waarom ook niet? Dat stukje hippe, populaire grond is rijp voor ontwikkeling. Vernieuwing, onderhoud, opknappen van het stadsdeel. Natuurlijk! Dat gebeurt al sinds jaar en dag waar gentrificatie optreedt, van Amsterdam tot Rotterdam, van New York tot Los Angeles, je kunt over de hele wereld voorbeelden vinden.

Corporaties en speculanten op de woningmarkt zien nieuwe grond die aantrekkelijk is en kopen het, waardoor het nóg aantrekkelijker wordt; ze knappen het op, waardoor het nog aantrekkelijker wordt; en er gaan rijke, veelal witte mensen wonen, waardoor het nog aantrekkelijker wordt voor andere rijke witte mensen om er te gaan wonen.

Als er voldoende sociale huurwoningen worden gebouwd kunnen de oude inwoners profiteren van de nieuwkomers, maar in Zaandam-Oost gebeurt dit niet. De lage inkomens in de wijk hebben geen plek meer in de nieuwe wijk en worden structureel verdreven.

Pact Oost

Dat wordt in dit geval beschreven in het Pact Poelenburg Peldersveld, het beleidsdocument waar al het beleid van 2020 tot 2040 in Zaandam-Oost (later werden de andere wijken in Oost erbij getrokken) op is gebaseerd.

Volgens het Pact moet er gestreefd worden naar ‘gemengde wijken’. In een beeld van Poelenburg en Peldersveld in 2040 stelt het Pact dat de schaarste op de woningmarkt Poelenburg en Peldersveld positief zal gaan beïnvloeden, want dat zou ervoor kunnen zorgen dat er meer mensen uit het middeninkomen, die in Amsterdam geen huis meer kunnen betalen, naar Poelenburg komen.

En daar, in het Pact Oost, worden de gevaren die gentrificatie met zich mee zou kunnen brengen – namelijk dat de ‘yuppen’ de minder kansrijke bewoners steeds meer zouden kunnen wegdrukken – zelfs genoemd. Maar het document zet dat aan de kant, want:

‘Professionals in de wijk werken samen om bewoners te versterken en waar nodig te ondersteunen.’

Dat is de gedachtegang. En het zullen volgens het document ook wijken zijn waar mensen zich kunnen ontplooien. Mooi zo, goed geregeld, niks meer aan doen! Toch? Maar er wordt nergens geschetst wat er met de bewoners van de vele sociale huurwoningen moet gebeuren als de gemeente deze sloopt en vervangt met koop- en particuliere huurwoningen.

Weg

De gemeente lijkt de volgende simpele waarheid niet onder ogen te willen zien, of in ieder geval niet publiekelijk te willen verkondigen: als je de woningvoorraad in een wijk wil aanpassen van bijna 70 procent sociale huur naar 40 procent sociale huur, zoals in Poelenburg en Peldersveld, dan moet een aanzienlijk deel van de bevolking van die wijk weg.

En dat gebeurt al in de praktijk, zoals de eerder genoemde Spaghetti-flat, maar ook de recent gerenoveerde woningen aan de Lobeliusstraat – voorheen sociale huur, nu particuliere huur – zijn een voorbeeld. Deze woningen werden onveilig verklaard, gerenoveerd en de verkoop in gedaan.

Rotterdamwet

Naast de strategieën sloop en herbouw, en het verkopen van sociale huurwoningen, wordt er nog een tactiek ingezet om zoveel mogelijk hogere inkomens naar Zaandam-Oost te krijgen: de Wet bijzondere maatregelen grootstedelijke problematiek (Wbmgp), de zogenaamde Rotterdamwet.

Deze wet heeft als doel mensen met een bijstanduitkering te weren uit de wijken in Oost. Bewoners met een uitkering worden zo als niet wenselijk beschouwd. Het idee is dat de Rotterdamwet zorgt voor een vermindering van die achterstand, maar in praktijk komt hier niets van terecht.

Keurslijf

Dat blijkt ook uit onderzoek. Zoals dat van Hans Koster en Jos van Ommeren van de Vrije Universiteit Amsterdam, die laten zien dat het tot weinig verandering leidt en juist tot een daling van de reputatie van de gebieden. Terwijl de doelstelling van het Pact Oost juist is om de slechte reputatie weg te halen:

‘De voertaal is wel Nederlands. Inwoners voelen zich vrij; er is geen keurslijf waar ze aan moeten voldoen en geen stigma van de achterstandswijk’

Maar omdat men niet geholpen wordt om bijvoorbeeld een taalachterstand in te halen. En de leefbaarheid voor alle bewoners niet wezenlijk verbeterd wordt, is de enige concrete maatregel die daartoe genomen wordt het ‘veranderen van de bevolkingssamenstelling’ zoals in het Pact beschreven.

Integratie is o zo belangrijk, vindt ook de gemeente Zaanstad, maar wordt daar werkelijk iets aan gedaan? Of zullen de allochtone inwoners van deze wijken zich alleen maar meer vervreemd voelen van de samenleving, zoals historisch telkens het geval is.

Ongewenst

Er wordt in het Pact Oost meermaals het belang van diversiteit in de wijk herhaald, en er wordt gezegd dat mensen die er nu wonen er nog steeds plek zullen hebben. Nergens worden voorbeelden gegeven van hoe dat precies bereikt kan worden. De ‘ongewensten’ moeten wijken voor de geprefereerde bevolkingsgroepen.

Er stamt overigens nog iets anders af van het Pact Zaandam-Oost. Iets dat onlosmakelijk met het gentrificatieproces verbonden is en het wantrouwen dat tegen inwoners heerst vanuit de gemeente goed samenvat:

Het interventieteam ondermijnende criminaliteit is de invulling van de veiligheidsopgave geschetst in Pact-Oost. Daarbij worden inwoners van Zaandam-Oost zonder bewijzen als ‘verdacht’ en ongewenst bestempeld. De achterdocht die men ervaart in Zaandam-Oost vanuit de gemeente is dus niet uit de lucht gegrepen. Het interventieteam heeft namelijk niet alleen als doel ondermijning en criminaliteit aan te pakken; het maakt de weg vrij voor ongeremde gentrificatie.

En die zal nog wel even doorgaan, wat er ook met het interventieteam zal gebeuren, want de opgave die in het Pact wordt beschreven is nog tot 2044 van kracht.

Door Marijn Kerkhoven, op basis van gesprekken met bewoners, Corten de Geer advocaten over de Rotterdamwet, Jij hebt ons niet ontdekt, wij waren hier altijd al van Massih Hutak, Pact Zaanstad-Oost Uitvoeringsplan 2024-2027, Voortgangsrapportage Pact Zaandam-Oost 2023, Pact Poelenburg Peldersveld 2020-2040, Gentrification op de NDSM werf door Drs. M. Giezen en Drs. J. Grunfeld, FtM, ‘Hoe de jacht op verdachte inwoners in Zaandam-Oost ontspoort’ en voorgaande berichtgeving op de Orkaan. Artist’s impression Poort naar Zaandam Oost van VORM. Foto kop van Merel Kan. Foto Lobeliusstraat van Rick Nieborg.