Binnen het gemeentehuis van Zaanstad heerst grote onrust over de werkwijze van het Interventieteam Zaandam-Oost én over de bestuurscultuur zelf. Medewerkers spreken van een sfeer van angst en wantrouwen, waarin kritiek wordt afgestraft en politieke belangen zwaarder wegen dan de menselijke maat.

Een medewerker meldde zich onlangs ziek en schreef een open brief aan collega’s. Ze schreef dat ze ‘uitgeput’ was en dat binnen het veiligheidsdomein ‘angst regeert, mensen stil blijven uit vrees voor de gevolgen en politieke belangen boven menselijke waarde lijken te staan.’ 

Haar oproep om te kiezen voor ‘moed, openheid en respect’ werd breed gedeeld binnen het stadhuis – onder meer met B&W, de directie, het managementteam en met collega’s. Via iemand die meldde het ‘een verontrustende situatie’ te vinden, kwam de brief ook bij De Orkaan terecht. 

Een reactie zou de briefschrijfster tot dusver niet hebben ontvangen.

De ziekgemelde medewerker staat niet alleen. De Orkaan kreeg de afgelopen maanden – sinds de publicatie van Follow the Money van begin juni – meerdere mails en brieven van medewerkers met een gelijke strekking: er heerst een giftige sfeer op het Stadhuis rond het Interventieteam. 

Een oud-werknemer vertelt dat de professionele standaarden binnen een deel van de afdeling Ondermijning – waar het interventieteam onder viel – ‘lager zijn dan in welke organisatie ook’ waar zij heeft gewerkt. Volgens haar werd kritiek vaak persoonlijk afgestraft: ‘Een vermoeden van een kritische blik richting de burgemeester of manager werd je, zacht gezegd, niet in dank afgenomen’. Zij kwam uiteindelijk ziek thuis te zitten – iets wat haar in haar hele loopbaan niet eerder was overkomen.

Zwijgplicht

Ook binnen de afdeling Bouw- en Gebruikstoezicht worden soortgelijke signalen gehoord. Een medewerker schrijft in een brief aan de gemeenteraad dat ‘machtsmisbruik, onderdrukking en interne intimidatie dagelijkse realiteit zijn’.

Volgens hem zijn collega’s ‘vertrokken – vrijwillig of gedwongen – vaak na structurele tegenwerking, stelselmatig buitensluiten of onder druk te zijn gezet.’ Kritische leidinggevenden zouden ‘van de ene op de andere dag op non-actief zijn gesteld en met een vaststellingsovereenkomst en zwijgplicht de organisatie hebben moeten verlaten’.

De spanningen hebben geleid tot ziekteverzuim en vertrek. Bij de afdeling Ondermijning zouden in korte tijd zeker zes medewerkers zijn weggegaan. De gemeente stelt dat de uitstroom niet hoger ligt dan gemiddeld, maar verschillende bronnen spreken van structurele uitval door stress, onveiligheid en wantrouwen.

Moedeloos

De verhouding tussen het Interventieteam en andere afdelingen (vooral Ondermijning en Bouwtoezicht) wordt omschreven als een ‘voortdurende machtsstrijd’ met aan de ene kant een actiegericht team dat regels oprekt, aan de andere kant afdelingen die vasthouden aan procedures.

Volgens medewerkers leidt dat wederzijdse wantrouwen tot stilstand, frustratie en verlies van vertrouwen in de leiding: ‘Mensen voelen zich niet gewaardeerd en raken moedeloos.’

Een oud-medewerkster bevestigt dat de sfeer binnen het team Aanpak Ondermijning onveilig is. In een interne mail aan de directie schrijft zij dat kritiek, het aankaarten van misstanden en gedrag van collega’s structureel wordt afgestraft en dat medewerkers soms zelfs worden belemmerd bij interne sollicitaties.

Grenzen

Naast cultuurproblemen bestaat er inhoudelijke kritiek op de werkwijze van het team. Uit interne meldingen blijkt dat het Interventieteam bewust de grenzen van bevoegdheden heeft opgezocht. Machtigingen voor brandveiligheid of bouwinspecties zouden soms zijn gebruikt om panden te betreden met een ander doel, bijvoorbeeld om op fraude te controleren. Een toezichthouder bevestigt dat:

‘Wij worden geacht panden met een machtiging te betreden, vaak in opdracht van en vergezeld door leden van het interventieteam. Daarmee wordt feitelijk een strafrechtelijke aanpak gemengd met onze bestuursrechtelijke taken. Dat is juridisch en ethisch onhoudbaar.’

Volgens hem drukt dat zwaar op de integriteit van ambtenaren en het vertrouwen in hun functie. De gemeente stelt dat dit geen ‘huisinvallen’ betrof en dat altijd toestemming werd gevraagd, maar erkent dat procedures en vastlegging niet altijd helder waren. Bij de ‘sprintweken’ die in oktober 2024 zijn gehouden en waarbij zo’n 120 adressen werden gecontroleerd zou dat bijvoorbeeld niet zijn gebeurd.

Een geluidsopname uit een interne bijeenkomst laat zien hoe ruim sommige leidinggevenden met regels omgaan:

‘Ik heb liever dat je een keer die grens over gaat en dan weten we dat we niet verder mogen en onze neus stoten, dan dat we keurig binnen de lijntjes blijven.’

Volgens medewerkers illustreert dat een werkwijze waarin daadkracht belangrijker is dan zorgvuldigheid.

Gegevensverwerking

De Functionaris Gegevensbescherming (FG) waarschuwde eerder dat de juridische basis van de ondermijningsaanpak niet op orde was. Er ontbreken verplichte privacyonderzoeken (DPIA’s), terwijl verwerking van persoonsgegevens zonder die onderzoeken wettelijk niet is toegestaan. In juli 2025 herhaalde de FG zijn advies, maar de afronding van de DPIA’s werd opnieuw uitgesteld. Volgens medewerkers is het tekenend dat ook op dit punt waarschuwingen intern niet serieus worden genomen.

De FG merkte eerder op dat zijn advies niet was gevraagd bij het publiceren van namen van vermeende bijstandsfraudeurs. Een gemiste stap die volgens hem voorkomen had moeten worden.

‘Jacht op kritische ambtenaren’

Volgens informatie die De Orkaan ontving is de situatie sinds de publicaties over het interventieteam verder geëscaleerd. Na een mediabericht zou de afdeling met spoed zijn bijeengeroepen. Daar werd gezegd dat het niet uitgesloten wordt dat de bron van het artikel nog binnen de afdeling werkt: ‘Met klem werd gevraagd dat deze persoon zich zou melden.’

Er zou volgens een van onze bronnen jacht worden gemaakt op kritische ambtenaren. Voor het aanpakken van het echte probleem lijkt weinig oog te zijn.’

Eerdere meldingen over onrechtmatig handelen en een onveilig werkklimaat zouden ‘al in 2023’ bij de integriteitsmedewerker bekend zijn. Toch zou er slechts één gesprek hebben plaatsgevonden, zonder vervolg: ‘De suggestie dat het college proactief heeft gehandeld, klopt niet met wat ik van binnenuit heb meegemaakt.’

Kritiek weggeorganiseerd

Zaanstad zegt te werken aan verbetering van de cultuur en samenwerking. De gekozen maatregel – het tijdelijk onderbrengen van het Interventieteam onder de burgemeester en gemeentesecretaris (sinds vandaag is dat Lennart Graaff die zich zich eerder voor een harde lijn uitsprak) – roept echter juist zorgen op. Daarmee lijken de zorgen over de werkwijze naar boven toe te worden afgevoerd in plaats van te worden besproken: weggeorganiseerde feedback. 

‘Zolang kritiek wordt gezien als bedreiging en niet als zorg, verandert er niets.’

Een voorstel van de FG om een externe ethische commissie aan te stellen werd afgewezen. Volgens burgemeester en wethouders hoort morele afweging thuis in het dagelijks werk van bestuur en ambtenaren.

Vooral intern onderzocht

Het college baseert zich in zijn conclusies op rapporten van Bureau Beke, Van de Bunt en interne onderzoeken. Daarin wordt geconcludeerd dat er geen aanwijzingen voor stelselmatig onrechtmatig handelen of discriminatie zijn.

Volgens meerdere medewerkers schieten die onderzoeken tekort. Er zou vooral intern zijn gekeken, zonder structureel te spreken met mensen die zich onrechtvaardig behandeld of geïntimideerd voelden. 

Een oproep van het bestuur om meldingen te doen zou weinig effect hebben gehad, juist omdat het vertrouwen in de organisatie klein is. ‘Wie zijn zorgen wil delen over machtsmisbruik, doet dat niet via dezelfde hiërarchie die het probleem vormt,’ zegt een medewerker. Een ander meldt dat er wel degelijk meerdere meldingen bij het bestuur zijn gedaan, maar dat niet bekend is wat er met die meldingen is gebeurd. 

Een betrokkene noemt de problemen een symptoom van een bredere bestuurscultuur: ‘een cultuur waarin angst regeert, waarin mensen stil blijven uit vrees voor de gevolgen.’ Volgens hem is er pas sprake van verandering als kritiek niet langer wordt gezien als risico, maar als onderdeel van professionele zorg.

---

De Orkaan heeft Zaanstad niet om een reactie gevraagd. Deze signalen zijn talrijk en consistent en worden door ons als betrouwbaar beschouwd. Vooral het feit dat het om meerdere mails en brieven gaat die onafhankelijk van elkaar over een langere periode bij ons binnenkwamen en gesprekken die als gevolg daarvan zijn gevoerd, heeft ons daartoe laten besluiten. De strekking komt bovendien volledig overeen met de berichtgeving van Follow the Money uit juni van dit jaar en in feite ook met de onderzoeken die de gemeente zelf liet uitvoeren. Daarin werd met grote regelmaat gewag gemaakt van spanningen, onderlinge wedijver, strijd tussen afdelingen, het negeren van klachten, weerzin tegen de toegepaste methodes, een wij-zij-cultuur, het niet doorzetten van integriteitsmeldingen en het opstappen van medewerkers. Zaanstad heeft bovendien al eerder op dergelijk signalen gereageerd door te benadrukken dat er gewerkt wordt aan een betere werksfeer en dat het aantal opgestapte werknemers ‘niet significant hoger is’ dan bij anderen afdelingen. Waarom medewerkers vertrekken weet de gemeente niet omdat niet met iedereen een exitgesprek wordt gehouden. We kunnen prima inschatten wat de reactie zal inhouden en zien niet in hoe dat relevant aan het artikel zal bijdragen.

Door Merel Kan en Piet Bakker. De Orkaan kreeg informatie van meerdere bronnen die niet herkenbaar opgevoerd wilden worden. Ook is gebruikgemaakt van de eerdere onderzoeken die Zaanstad liet doen en de publicatie van FTM van juni van dit jaar.