Ooit de toegang tot de Zaanstreek: de Hembrug. De foto is van de ‘eerste’ brug en dateert van voor 1900. De spoordijk waarop de fotograaf ooit stond, is er niet meer. Het uitzicht laat nu de nieuwe ‘Hub’ in Amsterdam zien.

De tijd staat niet stil. Er wordt gebouwd en gesloopt, straten verdwijnen, nieuwe wijken verrijzen. Winkels gaan weg, bedrijven sluiten, groen maakt plaats voor nieuwbouw. De Zaanstreek is de afgelopen decennia sterk veranderd. De Orkaan brengt dat in beeld. Op één plek die in het verleden op de foto is gezet, maken we nu opnieuw ‘dezelfde’ foto. Zoek de verschillen…

De originele foto’s komen uit twee albums met oude Zaanse foto’s die Zaandammer Henk van Dalen op de kop tikte op een rommelmarkt. Bert Versteeg maakte de eigentijdse foto en zorgde ook voor de achtergrondinformatie. Vandaag: de Hembrug.

Hembrug

De recente foto is genomen vanaf de plek waar ooit de hoge spoordijk van de 2e Hembrug lag, ik vermoed dat de oude foto vanaf die dijk is genomen.

In Nederland werd in 1839 de eerste spoorlijn tussen Amsterdam en Haarlem in gebruik genomen en vanaf dat moment groeide het spoorwegnet in Nederland gestaag. De eerste spoorlijn in Noord-Holland – lijn K genoemd – werd vanaf 1865 in fases geopend. Het traject Den Helder – Alkmaar werd op 18 december 1865 geopend, Alkmaar en Uitgeest op 1 mei 1867 en Uitgeest – Zaandam op 1 november 1869.

Het laatste traject tussen Zaandam en Amsterdam zou pas in 1878 in gebruik worden genomen omdat eerst het IJ moest worden ingepolderd en het Noordzeekanaal gegraven moest worden. In 1865 werd begonnen met het droogleggen van het IJ en werd de duinenrij over een lengte van 7 kilometer doorgraven. Het 21 kilometer lange kanaal werd op 1 november 1876 door Koning Willem III geopend. De bodembreedte was 27 meter en de diepte ongeveer 7 meter.

Nadat het kanaal gereed was werd begonnen met het doortrekken van het spoor naar Amsterdam en moest er een brug gebouwd worden. Met de bouw van deze 1e Hembrug, die F. 600.000,- heeft gekost, werd in 1870 begonnen en in 1875 was deze klaar. De brug was 4 meter hoog en had een doorvaartbreedte van 19 meter.

Nadat de brug klaar was werd deze eerst gebruikt voor de aanvoer van zand en andere materialen dat nodig was voor het doortrekken van de spoorlijn naar Amsterdam. Op 15 mei 1878 werd het traject Zaandam – Amsterdam – Willemspoort geopend en op 15 oktober 1878 Amsterdam-Willemspoort – Amsterdam-Westerdok. Amsterdam-Westerdok was een tijdelijk station en zou in 1889 worden vervangen door het Centraal Station.

In de loop der jaren nam het scheepvaartverkeer fors toe en ook werden de schepen steeds groter waardoor het kanaal steeds verbreed en verdiept moest worden. Was het kanaal in 1876 nog 27 meter breed en 7 meter diep, in 1898 was het 36 meter breed en 9 meter diep en in de periode 1904 – 1907 werd dit respectievelijk 50 meter en 10,50 m.

Het was duidelijk dat de brug niet meer voldeed en in 1903 werd begonnen met de bouw van een nieuwe brug. De brug die 3 miljoen gulden kostte, was ontworpen door J.W. Th van Schaijk, werd 11 meter hoog en zou een doorvaartbreedte van 55 meter krijgen. Ook deze 2e Hembrug, die 250 meter ten westen van de oude brug kwam te liggen was een draaibrug en was de grootste van Europa. Met de bouw werd in 1904 begonnen en in 1907 werd deze officieel geopend waarna de oude brug werd gesloopt en verhuisde naar Dordrecht.

Het oude spoor bleef echter liggen en is jarenlang door de Artillerie Inrichting gebruikt dat vanaf 1899 stapsgewijs van Delft naar Zaandam verhuisde. Vooraan de Havenstraat ligt naast de brug nog een brugdeel van de oude spoorbaan en ook op het Hembrugterrein zelf ligt het oude spoorwegtrace nog dat Verlaten Spoor wordt genoemd en ook staat er nog een oude goederenwagon op het terrein.

Het draaibare middendeel was 127,9 meter lang en de twee vaste bruggen ieder 68 meter zodat de brug in totaal 264 meter lang was. Tegen het einde van de Tweede Wereldoorlog nam de Duitse bezetter maatregelen om de brug indien nodig, op te blazen. In de kolossale middenpijler werd 400 dozen met ieder 3 kg springstof aangebracht maar in de nacht van 26 op 27 september 1944 zwommen twee verzetsmannen, Jaap Boll en Remmert Aten naar de middenpijler en gooiden de dozen springstof in het water waarop deze zonken. Na een paar uur kwam wat karton van de dozen boven drijven waarna de Duitsers nieuwe springstof aanbrachten waarna Aten weer naar de pijler is gezwommen om het te verwijderen.

De brug is in 1970 en 1978 door vrachtschepen aangevaren en werd daarbij zwaar beschadigd waarna werd besloten de brug te vervangen door een tunnel, de huidige Hemtunnel die op 19 mei 1983 door Koningin Beatrix werd geopend.

Pogingen om de brug te behouden mislukten waarna op 19 september 1983 met de sloop van de oude spoorbrug werd begonnen. Nadat de ijzeren brug met snijbranders was opgeruimd was het de beurt aan de pijlers, de eerste pijler werd op 15 november 1984 opgeblazen gevolgd door de grote middenpijler die op 24 januari 1985 met dynamiet werd opgeblazen. De laatste pijler werd in september 1985 weggehaald.

Lees ook:

Zaandam, de ‘eerste’ Hembrug, voor 1900, foto: J. J. de Jong
Plaats van de oude Hembrug, Bert Versteeg, april 2023.

Bekijk hier alle fototijdreizen.

Foto en tekst 2023: Bert Versteeg. Bronnen: Wikipedia, Zaanwiki, Railwiki, De Zuidkanter