De Valkstraat oogt tegenwoordig als een rustige, onopvallende verbindingsweg tussen de Parkstraat en de Reigerstraat in Zaandam, maar achter deze bescheiden gevels schuilt een levendige geschiedenis vol bedrijvigheid, ambacht en verandering.

De tijd staat niet stil. Er wordt gebouwd en gesloopt, straten verdwijnen, nieuwe wijken verrijzen. Winkels gaan weg, bedrijven sluiten, groen maakt plaats voor nieuwbouw. De Zaanstreek is de afgelopen decennia sterk veranderd. De Orkaan brengt dat in beeld. Op één plek die in het verleden op de foto is gezet, maken we nu opnieuw ‘dezelfde’ foto. Zoek de verschillen…

Bert Versteeg maakte de eigentijdse versie van de ansichtkaart en zorgde voor de achtergrondinformatie. Vandaag: De Valkstraat, Zaandam.

De Valkstraat

Deze straat is tegenwoordig een rustige straat tussen de Parkstraat en de Reigerstraat, maar dat is weleens anders geweest. De straat is vernoemd naar paltrok houtzaagmolen De Valk die achter het Stuurmanspad ten oosten van de straat stond. Wanneer deze wagenschotzager is gebouwd is niet bekend maar de molen komt voor het eerst voor in de archieven op 28 januari 1694 toen De Valk voor F. 1.200,- werd verkocht.

In 1742 werd de molen door een zware storm verwoest waarna eigenaar Jan Maartensz. Nomen voor F. 500,- paltrok De Bleeker, die binnendijks de Hogendijk, ten oosten van de Gouw stond kocht, en op het erf van De Valk liet plaatsen. Ook deze molen kreeg weer de naam De Valk.

Wagenschot was een fijn soort eikenhout dat voornamelijk werd gebruikt voor het betimmeren van wanden in woningen en schepen. De eiken stam werd hiervoor in vieren gekloofd waarna er haaks op de jaarringen planken werden gezaagd. De naam wagenschot heeft niets te maken met wagens maar met een wand dat ook wel een waag werd genoemd.

In de loop van de 19e eeuw werd de molen tot balkenzager verbouwd waarna er dus balkhout en planken mee werden gezaagd. Vanwege de oprukkende bebouwing werd De Valk in oktober 1900 gesloopt.

De oude foto is begin jaren `60 gemaakt en we zien een ophaalbrug over de sloot. Wanneer deze brug is gebouwd is mij niet bekend, maar is eind jaren `60 vervangen door een vaste brug waarbij gebruik is gemaakt van de oude fundering. In 2023 bleek de fundering zo slecht te zijn dat de brug inclusief fundering is gesloopt en vervangen.

Het nieuwe bruggetje werd op 3 juni 2024 feestelijk door de bewoners geopend. Pal ten noorden en ten westen van dit bruggetje staat het oude, vervallen pand van steenhouwerij Engel. Dit bedrijf is in 1906 opgericht door Martinus Engel en was vanaf het begin gevestigd in de Valkstraat. In 1994 is Engel Natuursteen verhuisd naar de Zijtocht in Zaandam.

Het oude pand is na het vertrek van Engel enige tijd gekraakt geweest, de bewoners van nummer 26 hebben er enige tijd gewoond toen hun huis werd verbouwd en er heeft nog een Amsterdamse aannemer in gezeten.

In 2023 stond het pand op instorten maar het zal gesloopt worden waarna er een appartementencomplex met acht appartementen zal worden gebouwd dat De Oranjeboom gaat heten, naar de gelijknamige paltrok houtzaagmolen die hier tussen 1698 en 1886 stond.

Op de achtergrond van de foto`s zien we Verkade, opgericht op 2 mei 1886 als brood- en beschuitfabriek maar werd al snel uitgebreid met andere produkten als koek, chocolade, suikerwerk en waxinelichtjes. Toen in 1911 de nieuwe biscuitfabriek werd geopend was er behoefte aan meer personeel en daarvoor werden meisjes vanaf 14 jaar en vrouwen in Amsterdam geworven.

Deze meisjes en vrouwen, die bekend zouden worden als de meisjes van Verkade kwamen dagelijks met de trein uit Amsterdam en liepen al zingend vanaf station Zaandam via de Valkstraat naar de Verkadefabrieken. Zo werkten er in 1924 655 vrouwen bij Verkade waarvan er maar 70 uit Zaandam kwamen. Dit lage aantal Zaanse meisjes kwam omdat men in Zaandam vond dat fabrieksarbeid voor meisjes zeer onfatsoenlijk was. Tientallen jaren hebben de meisjes en vrouwen onder andere inpakwerk gedaan, werk dat later door machines werd overgenomen.

In de Valkstraat stonden meerdere bedrijven zoals Melkinrichting, Stoom-zuivel- en IJsfabriek Zaanlandia, waarvan we het voormalige kantoor, nummer 14, rechts op de foto’s zien, tegenwoordig is dit een woonhuis. Vlakbij de Reigerstraat was de Zaanse Coöperatieve Verbruiksvereniging ‘Excelsior’, Zaandam.

De Zaanse Coöperatieve Verbruiksvereniging Excelsior werd mogelijk al aan het einde van de 19e eeuw opgericht, maar de eerste bekende statuten dateren van 1926. Excelsior trachtte niet alleen haar leden zo goedkoop mogelijk te bedienen, maar maakte zich ook sterk tegen de nachtarbeid van bakkers. Onder de leden bevonden zich namelijk, naast een grote groep havenarbeiders, vooral veel werknemers van de broodfabriek van Verkade.

De eigen bakkerij van Excelsior stond aan de Valkstraat. Een eigen winkel, vermoedelijk geopend beginjaren ’60 aan de Archangelstraat, rendeerde niet. In december 1965 ging Excelsior op in de Coöperatie Zaanstreek-Kennemerland en werd de bakkerij verkocht aan de firma Scholtens die er ook brood ging bakken. Wanneer Scholtens de bakkerij verliet is onbekend maar in 1989 zat hier Detex Painting Holland en tegenwoordig zijn er woningen.

Andere bedrijven in de Valkstraat waren onder andere machinefabriek Zwart (in 1962 op nr.14), Timmerman en Aannemer Russelman (op nr.1), Bouwbedrijf De Haan (in 1972 op nr. 15-17), Electro-Technisch Werktuigkundige electro-Technisch Reparatie- en Wikkelbedrijf J. Voordouw (op nr. 10 in 1938 en was in 1953 nog aanwezig) en het Nederlands Genootschap tot Reclassering (op nr.1 in 1958)

Bekijk hier alle fototijdreizen.

Foto en tekst 2025: Bert Versteeg. Bronnen: GAZ, Molendatabase, De Orkaan, Zaanwiki, Ons Amsterdam.