De aanpak van criminaliteit en ondermijning in Zaandam-Oost staat ter discussie. Onderzoeksplatform Follow the Money (FTM) publiceerde over het Interventieteam Zaandam-Oost dat niet alleen de grens opzocht van wat wettelijk was toegestaan maar er ook overheen zou gaan. Dat zou bijvoorbeeld blijken uit het onder valse voorwendsels binnentreden van woningen.

Zaanstad liet weten aan FTM dat de grens werd opgezocht maar wel ‘binnen de wettelijke kaders’. In het Zaanstad Beraad werd dit herhaald door burgemeester Hamming: ‘de grens opzoeken, maar er niet overheen gaan’. Het was een uitleg die aan een deel van de gemeenteraad niet besteed was. PvdA, PvdD, ROSA, GL, D66, CU en DENK vonden een onafhankelijk extern onderzoek naar het Interventieteam nodig.

De burgemeester vond dat niet, er zouden al diverse onderzoeken lopen. Voor een onafhankelijk extern onderzoek vond hij het nog te vroeg. Misstanden zouden door bewoners en ambtenaren intern bij Zaanstad gemeld moeten worden.

De discussie in de raad kreeg geen vervolg omdat initiatiefnemer Eylem Köseoglu (PvdA) ervoor koos om de rondvraag over het interventieteam niet voort te zetten. Kort daarop trad ze (tijdelijk) terug als fractievoorzitter. Hamming schreef in juli aan de raad dat ‘afgesproken is om een vervolgoverleg in een Zaanstad Beraad te organiseren’ maar ‘het inplannen hiervan vindt plaats via de agendacommissie van de gemeenteraad, in afstemming met de indiener’. Dat is dus met Köseoglu.

De burgemeester stuurde op 9 juli een overzicht van alle onderzoeken die werden gedaan. En in zijn antwoord op vragen van PvdD-raadslid Stella Pieterson ging hij ook in op de klachtenafhandeling. In totaal gaat het om een hele serie onderzoekstrajecten. En daar zit het onderzoek van de Ombudsman nog niet bij. De Orkaan begreep dat daar ook klachten zijn ingediend.

Vrijwel alle onderzoeken zijn inmiddels binnengekomen bij Zaanstad, er wordt vervolgens een ‘weging’ gemaakt die naar de raad kan en waarvan het ‘uitgangspunt’ is dat het openbaar wordt gemaakt.

1. FTM

Ten eerste wordt er een intern onderzoek uitgevoerd naar aanleiding van het artikel van FTM:

‘Wij onderzoeken hoe feitelijk de signalen zijn die in het Follow the Money-artikel over het interventieteam in Zaandam worden genoemd. Aan de journalist is ook gevraagd om aanvullende signalen met ons te delen, zodat we ook die kunnen onderzoeken. Datzelfde geldt voor signalen uit de organisatie.’

Met de zinssnede ‘hoe feitelijk’ wordt gesuggereerd dat Zaanstad daaraan twijfelt. In de formele reactie op het artikel werd gesteld dat er ‘geen concrete aanwijzingen voor het vermeend misbruik van bevoegdheden [zijn]. We herkennen ons niet in het beeld dat tegenspraak niet geaccepteerd wordt.’ In die reactie werd overigens geen enkel concreet feit ontkend door de gemeente. De zinssnede ‘zich niet herkennen’ is ook allesbehalve een glasharde ontkenning.

Het FTM-artikel bevat een rits concrete ‘signalen’: ongeoorloofd binnentreden, klachten en integriteitsmeldingen over misbruik van bevoegdheden en discriminatie die niet worden onderzocht, en of het niet toetsen of het delen van persoonlijke gegevens wel volgens wettelijke regels gaat. Burgemeester Hamming zou ook gezegd hebben dat hij het okay zou vinden als het interventieteam ‘een keer die grens over gaat’. Concerndirecteur Lennart Graaff drukte ambtenaren op het hart geen schriftelijke sporen achter te laten, want ‘alles is opvraagbaar via de Wet open overheid’. Wie binnen het ambtelijk apparaat niet mee wilde werken, werd beschuldigd van ‘destructief en ondermijnend gedrag’ dat ‘niet meer getolereerd’ zou worden. Tien à vijftien ambtenaren zouden al zijn opgestapt. Ook blijft Zaanstad suggereren dat de aanpak is goedgekeurd door Staatscommissie tegen Discriminatie en Racisme terwijl dat niet het geval is.

Zaanstad gaat dat allemaal onderzoeken. Aan Follow the Money-journalist David Davidson is gevraagd of hij mensen met klachten wilde doorsturen, ‘maar de mensen die ik daarvoor heb benaderd wilden dat niet (meer)’.

Zaanstad heeft overigens al diverse ‘signalen’ en klachten binnengekregen. Uit gesprekken met mensen die contact met de gemeente zochten, blijkt dat op mails of niet of heel laat wordt gereageerd. Die reactie – als die al komt – is dan vaak alleen een ontvangstbevestiging.

Burgemeester Hamming laat via zijn woordvoerder weten dat dat onderzoek is afgerond:

‘de uitkomsten hiervan vormen deel van de weging die begin september wordt gemaakt, in samenhang met de andere onderzoeken en adviezen. Het uitgangspunt is dat dit daarna openbaar wordt gemaakt.’

2. Intern onderzoek casuïstiek uit de opgave Veiligheid

Zaanstad gaat intern concrete ingrepen van het interventieteam onderzoeken: ‘feitelijke situaties en juridische procedures’. Dus aanhoudingen, het binnentreden van woning, prostitutie- of bedrijfspand en de juridische nasleep: bestuurlijke boete, woning- of bedrijfssluiting, aangifte en eventuele veroordeling.

Het is een intern onderzoek dat een ‘verdiepend gesprek over mogelijke verbeterpunten’ moet opleveren. Het onderzoek zelf wordt niet openbaar, maar heeft volgens Zaanstad wel geleid tot een advies waarvan de uitkomsten deel uit gaan maken van een ‘de weging die begin september wordt gemaakt, in samenhang met de andere onderzoeken en adviezen’. De ‘juridische procedures’ die onderzocht zouden worden zijn naar de achtergrond verdwenen, het gaat meer over ‘de organisatie, wijze van samenwerking en besluitvorming’.

3. Advies van de Functionaris Gegevensbescherming (FG)

Aan de Functionaris Gegevensbescherming ‘is gevraagd om advies uit te brengen, onder andere n.a.v. de publicatie van FTM’. Deze functionaris komt inderdaad in de publicatie van FTM voor:

‘De privacyfunctionarissen van de gemeente werden gepasseerd en waren verbaasd en geschrokken. Zo liet de functionaris gegevensbescherming, de belangrijkste interne toezichthouder, weten dat bij haar de “alarmbellen” rinkelden. “Ik mis de beantwoording van de vraag of het wettelijk is toegestaan”. Ze waarschuwde dat de gemeente verplicht was eerst in kaart te brengen wat de risico’s voor grondrechten waren.’

Zo’n risicoanalyse, een zogeheten Data Protection Impact Assessment (DPIA), was ten tijde van het artikel van FTM niet gemaakt. ‘Dit had sneller gemoeten en is ook de aanleiding geweest voor ons om dit met spoed op te pakken’, zei de gemeente op vragen van FTM.

Wat is een DPIA?
Is een organisatie van plan persoonsgegevens te verwerken, maar levert dat waarschijnlijk een hoog privacyrisico op? Dan is de organisatie verplicht eerst een ‘data protection impact assessment’ (DPIA) uit te voeren.

Dat het ‘sneller’ had gemoeten is een understatement, het had ‘vooraf’ gemoeten. Hamming liet in juli weten dat voor vijf processen de DPIA’s ‘met spoed’ zijn opgepakt. Het advies van de Functionaris Gegevensbescherming is binnen bij Zaanstad, en ook dit advies maakt deel uit ‘van de weging die begin september wordt gemaakt, in samenhang met de andere onderzoeken en adviezen. Het uitgangspunt is dat dit daarna openbaar wordt gemaakt’.

De DPIAs zelf worden niet openbaar omdat ze informatie bevatten ‘over de wijze van handelen van de gemeente bij het bestrijden van ondermijnende criminaliteit’.

4. Onderzoek Bureau Beke

Dit onderzoek loopt volgens Zaanstad al sinds 2023. Het wordt betaald door het Ministerie van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening, via het Volkshuisvestingsfonds. Dat is een bijzondere toekenning: Beke is gespecialiseerd in criminaliteitsonderzoek, het fonds wordt vooral gebruikt door gemeenten voor projecten rond verduurzaming, ‘vervanging van bestaande woningen door nieuwe woningen, ingrijpende verbouwingen en het opknappen van de openbare ruimte’.

De onderzoeksvraag voor Beke:

‘Wat zijn de werkwijze en opbrengsten van het Interventieteam, welke systeemfouten constateert men in de uitvoering en waar liggen kansen voor verbetering van de werkwijze en opbrengsten voor zowel het Interventieteam als voor andere veiligheidspartners, met als doel fijn en veilig wonen, werken en verblijven in Zaandam-Oost?’

Dit advies zou al binnen moeten zijn bij Zaanstad volgens de woordvoerder van burgemeester Hamming. En ook dit onderzoek wordt in de september-weging meegenomen: ‘het uitgangspunt is dat dit daarna openbaar wordt gemaakt’. Het onderzoek kostte € 73.400,- (excl. BTW). Zaanstad: ‘dit wordt betaald uit de middelen van het Volkshuisvestingsfonds (van het ministerie van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening) die zijn toegekend voor het NPLV-gebied’ (NPLV is het Nationaal Programma Leefbaarheid en Veiligheid).

Het lijkt erop dat slager Beke hier z’n eigen vlees aan het keuren is. Het bureau staat namelijk aan de basis van de aanpak in Zaandam-Oost na een eerdere analyse volgens de documentatie van Pact Zaandam-Oost, waarin staat dat ‘Bureau Beke recent onderzoek heeft gedaan naar de bovenlokale invloed van criminele fluïde netwerken in onze stad. Dat laat zien dat vooral jongeren uit Zaandam-Oost actief zijn in deze netwerken. Op lokaal, landelijk maar ook internationaal gebied.’

Dat onderzoek ‘Het (boven)lokale netwerk in Poelenburg en Peldersveld ontleed’ uit 2023 is overigens geheim. Soortgelijke onderzoeken van Beke in Almelo en Groningen werden door die gemeentes gewoon openbaar gemaakt, maar Zaanstad wil dat niet. FTM heeft ook een Woo-verzoek ingediend om het rapport te ontvangen, maar daarop is nog geen antwoord gekomen.

Zaanstad laat op onze vraag of we dat mogen hebben weten: ‘Dit rapport is nog niet eerder gedeeld met de gemeenteraad. Wij gaan daarom eerst kijken op welke wijze de raad over de inhoud van dit rapport geïnformeerd kan worden, voordat het rapport verder openbaar wordt gemaakt.’ Het woordje ‘verder’ is opmerkelijk, er is nog helemaal niets van dit rapport uit 2023 openbaar gemaakt.

Directeur Gert-Jan Schippers van Bureau Beke is geen onbekende voor de gemeente: ‘Vanuit een interimrol bij de gemeente Zaanstad is hij de wereld van Veiligheid en Handhaving ingestapt’. Hij is ook voorzitter van het ‘Platform leidinggevenden G40 handhaving’, dat hij vanuit zijn rol als teamleider in Zaanstad mede heeft opgericht. G40 staat voor de 40 grootste gemeenten in Nederland.

5. Advies van Van de Bunt

De consultants van Van de Bunt gaan onderzoeken ‘hoe de ondermijningproblematiek in Zaandam-Oost effectief aan te pakken’. Volgens Zaanstad vraagt ‘Zaandam-Oost om een andere aanpak dan in de rest van de stad. Er is specifiek behoefte om beleid en uitvoering bij elkaar te brengen op het gebied van Ondermijning in Zaandam-Oost.’

Opmerkelijk bij deze opdracht is dat het om een nieuw onderzoek gaat – Van de Bunt wordt nergens genoemd in stukken van Zaanstad – en dat het eigenlijk het onderzoek is dat gedaan zou moeten worden voordat het interventieteam ingezet kon worden. Als je nu nog wilt weten ‘hoe de ondermijningproblematiek in Zaandam-Oost effectief aan te pakken’ lijkt dat mosterd na de maaltijd.

Dit advies ligt ook al bij Zaanstad en maakt deel uit van de ‘weging die begin september wordt gemaakt’. Het uitgangspunt is dat dit daarna openbaar wordt. De kosten van ongeveer € 7200,- (exclusief btw) worden gezamenlijk betaald door gemeente en Pact Zaandam Oost.

Van de Bunt werkt volgens eigen zeggen ‘aan oplossingen voor complexe vraagstukken in organisaties en in de samenleving’. Eén van de meest prominente partners is oud-PvdA-politicus Lodewijk Asscher.

6. Nationaal Programma Leefbaarheid en Veiligheid

Vanuit het Nationaal Programma Leefbaarheid en Veiligheid loopt een onderzoek ‘naar de veiligheidsopgaven en de aanpak daarvan in de 20 NPLV-gebieden’. Dat Nationaal Programma Leefbaarheid en Veiligheid is de paraplu waaronder in 20 probleemgebieden – waaronder Zaandam-Oost – extra bevoegdheden zijn gecreëerd om onder meer de veiligheid te vergroten. Het wordt bekostigd door het Rijk; begin juli werd bekend dat er € 400 miljoen beschikbaar werd gesteld voor het versterken van de leefbaarheid in de NPLV-gebieden. Het onderzoek waar Hamming op doelt, vindt plaats in zes gebieden, Zaandam-Oost is daar één van.

‘Wat zijn bepalende ondermijnende omstandigheden en factoren die de veiligheid(sbeleving) van inwoners in de focusgebieden aantasten? En waar zitten op basis van ervaringen de sleutels om tot een goede aanpak te komen?’

Dit is dus geen onderzoek dat door Zaanstad is geïnitieerd. Zaanstad heeft over 2025 nog geen voortgangsrapportage ingediend. Over 2024 wel, daar werd vooral ingegaan op de aanpak van glazenwassers.

7. Ombudsman

Verschillende mensen die te maken hebben gehad met een bezoek van het interventieteam hebben daarover een klacht ingediend bij de Ombudsman. Dat heeft De Orkaan te horen gekregen van de betrokkenen, die er geen vertrouwen in hebben dat Zaanstad zelf de klachten oplost.

Door Piet Bakker en Merel Kan. Bronnen: Raadsinformatiebrief, Autoriteit Persoonsgegevens / Data protection impact assessment (DPIA), websites Bureau Beke en Van de Bunt, Pact Zaandam-Oost (Zaanstad), artikel FTM, Zaanstad, actualiteitsvragen Stella Pieterson, David Davidson (FTM), Volkshuisvestingsfonds, Programma Leefbaarheid en Veiligheid, woordvoerder burgemeester Hamming.