De Doopsgezinde Vermaning van Koog aan de Zaan is het enige rijksmonument dat aan drie kanten is omsingeld door de lelijkste fabrieken die je maar kunt bedenken.

Door Martin Rep

Dat doet niks af aan de ingetogen schoonheid van de eenvoudige kerk, met binnen veel houten betimmering, zoals het hoort in de Zaanstreek. Schilderwerk in zachte groene tinten. Het spreekgestoelte van de voorganger is op gelijke hoogte met de gelovigen, die hij vermanend uit de Bijbel onderwijst – bij doopsgezinden staat de voorganger immers niet boven zijn gemeente. Alleen wie boven, op de galerij, zit, kijkt neer op de hoofden van de gelovigen. 

‘Gaaf bewaarde Vermaning zonder toren. Binnen zand op de vloer’, had ik gelezen in Reliwiki, zeg maar de Wikipedia van de kerken in Nederland. Maar op de kerkvloer is geen korreltje zand te bekennen, zie ik als ik hier voor het eerst van mijn leven binnenloop. Ik ben hier op deze dag in oktober om de aanwezigen, de Historische Vereniging Koog-Zaandijk, toe te spreken over de grote Koogse voetballer Piet Kruiver, die bijna achtentachtig jaar geleden werd geboren aan de Krokusstraat, een kwartiertje lopen hiervandaan. Piet zelf zal die wandeling niet vaak gemaakt hebben trouwens, want de Kruivers waren Nederlands-Hervormd en werden maar zelden in de kerk gesignaleerd. 

De plek van de voorganger is niet bestemd voor mij. Voor in de kerk is een katheder neergezet, waar ik de velletjes met mijn betoog kan neerleggen. Alle stoelen zijn bezet, afgezien van die op de galerij dan; ik mag tevreden zijn, waar heb je dat tegenwoordig nog in de kerk?

Lyceum

Na afloop begroet ik een lieve vriendin. We waren schoolgenoten en collega’s in een grijs verleden. Ze was niet gekomen voor Piet Kruiver, want met voetballen heeft ze niks, ze vond het hoog tijd dat we elkaar weer eens spraken. Maar te veel mensen willen me vragen stellen over het voetballen en over Koog aan de Zaan van toen, de vriendin en ik maken een afspraak voor een andere plaats, een andere tijd. 

Het wordt een andere Vermaning: die van de doopsgezinde gemeente in Zaandam, aan de Westzijde. We kennen die alle twee goed. In de kerk, op een steenworp van het oude Zaanlands Lyceum, vonden traditioneel de trimestersluitingen van de school plaats. In het gebouw zelf was geen plaats voor een bijeenkomst waar alle vijf-, zeshonderd leerlingen werden verwacht. Dus legden de leerlingen de paar honderd meter naar de kerk wandelend af, de afstand was net lang genoeg voor een paar haaltjes aan een stiekeme sigaret. Of om er ongezien tussenuit te piepen voor een prematuur begin van kerst-, paas- of zomervakantie.

Ik herinner me die sluitingen goed. Wiskundeleraar Jaap van Sante, die prachtig Zaans kon spreken en een verhaal voorlas van Amsterdammers die met de Zaandammerboot naar Zaandam kwamen voor de roemruchte Zaandamse kermis. Herdenkingswoorden van rector Oosterhuis over leraren en leerlingen die de oorlog niet overleefden. Op mijn allereerste trimestersluiting droeg ik een gedicht voor van Bert Voeten, lerares Nederlands Uijlings was blij eindelijk iemand uit de onderbouw te hebben gevonden die dat wel aandurfde. Delen van het sombere gedicht ken ik nog altijd uit mijn hoofd:

Mijn broer

De telefoon vertelde mij zijn dood.
De wagens waren als vuisten op elkaar geslagen.
De hand ging open en liet hem vallen,
buiten zijn dertigste jaar.
[…]
Aarde bezit hem, aarde bewoont hem,
Het aarden huis van zijn borst.

Verrassing

Sinds de verhuizing van het lyceum naar de Vincent van Goghweg ben ik hier niet meer geweest. Voor mij is het een verrassing dat de kerk is uitgebreid met een aanbouw waarin ‘Verrassing aan de Zaan’ gevestigd, een restaurant waar je kunt ontbijten, lunchen en dineren met een prachtig uitzicht over de Zaan. We wijzen elkaar op verdwenen locaties een de overkant. Verffabriek Pieter Schoen, die heeft plaatsgemaakt voor de appartementen van het Zaanoeverproject. De koekfabriek van Albert Heijn. De aanlegsteiger van het ‘pontje van Pasterkamp’, dat de Zaandammers voor een paar centen van het Ruyterveer naar de Oostzijde en vice versa bracht.    

Als we vertrekken, zien we dat de deur naar de kerk openstaat. We lopen naar binnen om een kijkje te nemen. De kerk is prachtig, het terugzien is een feest der herkenning. Er is er niet veel veranderd, al zijn de rieten stoelen vervangen door comfortabeler fauteuils.. 

En, het allermooiste: er ligt zand op de vloer. Een dikke laag prachtig zand.  

Door Martin Rep. De foto boven (Vermaning in Koog aan de Zaan, op de achtergrond de vestiging van Ingrediëntenproducent Tate & Lyle, voorheen De Bijenkorf) maakte hij zelf.