De Zaanse Schans is nog lang niet af. Waar blijft de scheepswerf, de Vermaning, een rijtje arbeidershuisjes, een beschuitbakkerij, een muziektent, een traankokerij… (het verlanglijstje uit 1990).

Niet alle dromen zijn bedrog, maar deze dus wel. Ze gingen in rook op, vielen in het water of in duigen. Ze bleven beperkt tot de tekentafel, kwamen nooit verder dan een artist impression en verdwenen onder in de digitale ladenkast. We stoffen er af en toe eentje af die het waard is om aan de vergetelheid te ontrukken.

Wat? Waar? Wanneer?

In het blad ANNO 1961 van de vereniging ‘Vrienden van het Zaanse Huis’ uit juni 1990 wordt een samenvatting gegeven van het rapport Spijkers met koppen dat werd uitgebracht door de Adviescommissie Zaanse Schans Waarheen? ingesteld door de Stichting Zaanse Schans: ‘aan de hand van een ontwikkelde visie doet de commissie aanbevelingen, die uitbreiding van de Schans tot gevolg kunnen hebben.’

Ron Sman, een van de leden van de Adviescommissie, stuurde ons een pdf van het blad. Sman was destijds ook voorzitter van de Vereniging Vrienden van het Zaanse Huis. Citaat: ‘Hij was een van de mensen die zich bij het 25-jarig bestaan van de Schans publiekelijk afvroegen of het nog wel goed ging met het Zaanse woonbuurtje’.

De zorgen over de Schans zijn dus niet van vandaag of gister, maar al van voor eergisteren.

Druk was het vroeger ook al, alhoewel het ‘drukke’ van toen tegenwoordig ‘rustig’ zou heten. In 1966 werd al gesproken van ‘een steeds sterkere trekpleister voor streekbewoners en toeristen’; in 1968 was er volgens voorzitter D. Metselaar sprake van een half miljoen bezoekers; in 1972 was er sprake van ‘een toenemende stroom toeristen’.

In de jaren ’70 dienen zich ook de eerste financiële tekorten aan. Zo kost het parkeerterrein meer dan het oplevert. Als in 1978 te weinig geld in het onderhoudsfonds blijkt te zitten, gaat het stichtingsbestuur geld binnenhalen via de commercie. Er komen een souvenierwinkel, een klompenmakerij en tenslotte een commerciële kaasboerderij. Maar:

’tegelijkertijd namen de problemen toe. Er werden rechtszaken gevoerd tussen de Stichting en commerciële exploitanten en tussen commerciële exploitanten onderling, er ontstond een groeiende onvrede onder de bewoners over het teruglopende onderhoud en de steeds verdergaande commercialisering en het exploitatie-tekort bleek structureel.’

Voor de goede orde: dit is dus een terugblik op de jaren ’70 in 1990. Ron Sman destijds: ‘de Schans trekt ook toeristen. Dan is het toch een logische gedachte om te zeggen: als je meer voor de Zaankanters wilt doen, dan kunnen de toeristen daar de voornaamste bijdrage aan leveren.’

Maar de Schans is nog niet af: er moeten houtloodsen komen, ’19e-eeuwse arbeiderswoninkjes, een Vermaning, een werkende scheepswerf, een beschuitbakkerij, een traankokerij, een muziektent, een koetshuis enzovoort.’

Over de Vermaning is veel te doen geweest. In 2016 was Maarten Voster, destijds voorzitter van Stichting de Zaanse Schans er nog vrijwel zeker van dat de voormalige Vermaning die aan de Westzijde 181 verstopt stond, naar de Schans zou kunnen. Volgens Voster zou daar een rij kleine arbeiderswoningen voorgezet kunnen worden: ‘we hebben ons oog laten vallen op Het Blauwe Hof in Wormerveer. Het gaat dan om het voorste (inmiddels gesloopte) rijtje waarvan wij gedetailleerde beschrijvingen hebben.’

Financieel was het plan nog ‘niet helemaal rond’. Dat klopte. Het ging ook niet door. In 2019 schreven we over nieuwe plannen: ‘op de Schans wordt – waarschijnlijk in 2020 – een replica van de Vermaning uit Krommeniedijk gebouwd’. Ook dat gebeurde (voorlopig) niet. In 2022 meldden we wel dat het interieur van de voormalige Vermaning uit Wormer naar de Zaanse Schans werd vervoerd. De verwachting was toen dat er geld voor de bouw van de Vermaning in 2023 zou zijn.

Wat kwam er niet?

Dit dus:

De Zaanse droomkaart…

Door Nick Boeske. Bronnen: ANNO 1961, blad van de vereniging ‘Vrienden van het Zaanse Huis’, juni 1990-no. 114, Zaanwiki, Zaanse Gezinsbode 1991, en eerder nieuws op De Orkaan over o.a. de arbeidershuisjes en de Vermaning. Kaart: De Orkaan.