In oorlogstijd is de grens tussen goed en fout soms flinterdun. In deze aflevering duiken we in het verhaal van Piet Zwart, een verzetsman die door eigen mensen werd vermoord. Een vergeten foto en een ooggetuige brengen het verleden onverwacht dichtbij.
Tijdens het project Monumenten Spreken spraken we met ruim honderd mensen over hun herinneringen van lang geleden: de Tweede Wereldoorlog.
Soms kwamen er verhalen los waarvan je voelde: dit móet bewaard blijven. In aanloop naar 5 mei blikt Merel Kan – destijds voorzitter van Monumenten Spreken – terug op wat we zoal tegenkwamen.
Vandaag: deel 3. Een moord, een getuige en een foto die de tijd leek te bevriezen.
De teletijd-foto
Peek Ferf was een man die indruk maakte. Fijnbesnaard, scherpzinnig, voorkomend en welbespraakt. Hij woonde in Bergen met zijn grote liefde Marthe van Holk, de dochter van notaris Van Holk uit de Westzijde.
In 2012 zocht ik hem thuis op. Niet omdat hij een verzetsheld was, niet omdat hij boeken had volgeschreven over zijn verleden – maar omdat hij iets had gezien. Peek had geen enkele behoefte aan mij of aan een camera. Maar hij besefte dat hij iets kon vertellen wat nooit vergeten mocht worden en zegde toe te zullen getuigen.
Peek was getuige van de moord op garagehouder Piet Zwart, vlak in Koog aan de Zaan. Piet Zwart was een van de eersten in de Zaanstreek die zich tegen de Duitsers verzette. Maar in de chaos van de laatste oorlogsmaanden, toen verschillende verzetsgroepen elkaar begonnen te wantrouwen, werd hij het slachtoffer van roddel en jaloezie.
Spanning op de Hoogstraat
Mei 2013 ontvingen Pjotr en Marieke ons in De Waakzaamheid die toen nog De 5e Smaak heette. We richtten in een van de zaaltjes een opnamestudio in en Peek, toen 95 jaar oud, kwam samen met zijn Marthe opdagen. Marthe was bezorgd om haar man: de geschiedenis was de nacht ervoor rondjes gaan razen door zijn hersenpan en hij had daardoor slecht geslapen.
Tijdens het interview vertelde Peek hoe hij Piet Zwart die ochtend van 5 april 1945 zag fietsen. Er was iets vreemds aan hem, zei hij. Zijn houding op de fiets, de aarzelende beweging waarmee hij Peek begroette ‘met een nauwelijks opgeheven hand’ – het straalde spanning uit. Alsof Piet voelde dat hij werd gevolgd. Peek zag en voelde het ook. En kort daarna, voor zijn ogen, werd Piet van zijn fiets geschoten door twee mannen in donkere kleding. Twee verzetsleden van een andere groep, gevoed door achterdocht en verkeerde informatie. Het levenloze lichaam van Piet werd De Waakzaamheid ingedragen, waar wij 68 jaar later luisterden naar het verhaal.
Samen met ons liep Peek naar de plek waar hij had gestaan toen hij de moord zag gebeuren. Hij stond op de stoep bij ‘oom George Honig’ aan de Hoogstraat. Vanaf het stoepje wees hij met zijn stok naar de overkant: ‘Daar fietste hij.’ Hij draaide zijn stok naar links, iets verderop de Hoogstraat in ‘En daar viel hij neer.’
De moord duurde enkele seconden. De impact ervan – voor Piet, voor zijn familie, voor de Zaanstreek – zou een leven lang voelbaar blijven.
Beeld uit het verleden
Tijdens de research naar de documentaire over de moord op Piet Zwart vonden we iets bijzonders. In het gemeentearchief doken we een oude foto op van de Hoogstraat. En, het was alsof de tijd had stilgestaan.
Op de foto stond, bijna exact op de plek waar Peek had gestaan, een man met het postuur van Peek Ferf. Aan de overkant fietste iemand die leek op Piet Zwart – met hoed en al.
Het leek alsof de fotograaf het moment van seconden voor de moord had vastgelegd, op het punt dat de geschiedenis in een andere richting had kunnen gaan. Een teletijd-foto. Een bevroren blik in het verleden, gevangen in zwart-wit, waarin je de adem van vroeger kunt voelen.
Natuurlijk zijn het Peek en Piet niet, maar in dat ene moment leek de geschiedenis even te leven.
Monumenten spreken pas echt als wij luisteren.
In deel #4: hoe een verdwenen strijdlied uit de oorlog werd teruggevonden en herstemd.
Door: Merel Kan met informatie van Monumenten Spreken. De foto komt uit het onvolprezen Gemeentearchief van Zaanstad.
