De externe hoor- en adviescommissie voor de bezwaarschriften in Zaanstad heeft de gemeenteraad een fikse tik op de vingers gegeven over hun besluit om geen referendum toe te staan over de plannen om de Zaanse Schans aan de openbaarheid te onttrekken.

De initiatiefnemers van het referendum hebben volgens de commissie gelijk, de raad wordt geadviseerd het ‘inleidend verzoek tot het houden van een referendum over het ontwerp raadsbesluit “Toekomstbestendige Zaanse Schans” in te willigen’.

Het ‘inleidend verzoek’ voor een referendum werd op 19 mei 2025 ingediend met 2413 ondersteuningsverklaringen, dat waren er meer dan genoeg om het referendum door te laten gaan. Een dag later adviseerde de onafhankelijke referendumcommissie positief over het verzoek.

Maar op 22 mei besloot de raad om het verzoek af te wijzen. Het was een ‘inleidend verzoek’ omdat daarna nog een definitief verzoek moet worden ingediend waarbij veel meer handtekeningen moeten worden opgehaald. Maar een raadsmeerderheid torpedeerde die poging.

Behoorlijk bestuur

Van de argumenten om het referendum tegen te gaan wordt gehakt gemaakt door de bezwaarcommissie: Het democratisch belang van een referendum over een dergelijke ingrijpende verandering weegt juridisch en bestuurlijk aanzienlijk zwaarder dan de door de raad aangevoerde bezwaren’. Het is volgens de commissie:

‘een grootschalig project waarbij belastinggelden worden ingezet ten behoeve van bepaalde specifieke doelen, terwijl andere inwoners daarvan mogelijk ook nadeel ondervinden. Een besluit met dergelijke verstrekkende gevolgen vereist een transparant democratisch proces, conform de beginselen van behoorlijk bestuur.’

En, zo oordeelt de commissie: er is gewoon voldaan aan de formele vereisten terwijl de referendumcommissie positief heeft geadviseerd. Maar daarmee is de gifbeker nog niet leeg: ‘De juridische haalbaarheid van het plan is bovendien niet kenbaar onderzocht en onderbouwd’. Dat laatste is uiteraard ook een uithaal richting het college dat dit besluit aan de raad voorlegde.

Haast?

Dat een referendum vertragend zou werken, slaat volgens de commissie nergens op, de planning van het hele plan noemt ze ‘onrealistisch’. Bovendien is dat juridisch irrelevant ‘en volgens vaste jurisprudentie onvoldoende om het referendum te blokkeren’. Daarbij verwijst ze ook nog eens naar het aangenomen amendement waarbij het college de afsluiting ook later kan regelen. Helemaal geen haast dus.

Dat bezwaarmakers ook op andere manieren de plannen juridisch kunnen bestrijden is een onzinnig argument om een referendum tegen te houden, de motivering noemt de commissie ‘ontoereikend en onnavolgbaar’. Het besluit om de Zaanse Schans aan de openbaarheid te onttrekken is ‘een fundamentele politieke koers’ en daarbij is burgerparticipatie essentieel.

De raad vond dat een referendum een oneigenlijk middel was en dat de tegenstanders van de afsluiting ‘misleidende communicatie’ zouden hebben ingezet. Dat is volgens de commissie ‘feitelijk onjuist en niet onderbouwd’.

‘Van concreet bewijs dat het referendumverzoek is gestuurd door commerciële belangen en dat er signalen zijn dat de steunverklaringen onder valse voorwendselen zijn verzameld, is de commissie niet gebleken.’

Zwaarwegend?

Referendum-verzoeken moeten volgens de uitspraak ‘serieus en zorgvuldig’ worden behandeld, en kunnen alleen worden afgewezen op grond van ‘zwaarwegende, toetsbare redenen’. En dat is hier dus niet gebeurd. Een gemeenteraad kan een referendumverzoek afwijzen als er sprake is van ‘andere zwaarwegende redenen’ dan de normale uitzonderingen. Maar, zo stelt de commissie: het is niet de bedoeling om dat te gebruiken ‘als een mogelijkheid om (ongewenste) referenda te blokkeren’.

Dat de raad het referendum heeft proberen tegen houden vanwege deze ‘zwaarwegende’ redenen, verbaast de commissie: ‘ook de referendumcommissie heeft er op gewezen dat in andere gevallen de rechter bij herhaling een gemeenteraad op dit punt in het ongelijk gesteld, vanwege het te Iichtvaardig en/of onvoldoende gemotiveerd toepassen van deze uitzonderingsgrond’.

De bezwaarcommissie adviseert de raad dus het besluit in te trekken. Dat kunnen ze ook weigeren. Dan gaan we weer naar de rechter. Die heeft inmiddels voldoende argumenten.

Zaanstad moet de bezwaarmakers een vergoeding van de proceskosten betalen.

Lees hier het dossier over het Referendum Zaanse Schans (POV, PvdA, VVD, CDA, GL, ROSA, SP en PvdD stemden voor de afwijzing van het referendum. DZ, PVV, D66, DENK, CU, LZ en Groep Lassooy wilden wel een referendum).

Door Piet Bakker op basis van de uitspraak van de ‘Externe hoor- en adviescommissie voor de behandeling van bezwaarschriften in de gemeente Zaanstad’ en eerder nieuws op De Orkaan. Foto: De Orkaan, drukte voor de Julianabrug, eerder dit jaar.