Aan de vooravond van het Zaanstad Beraad van dinsdag 13 mei uit LZ-raadslid Marianne de Boer-Doeves stevige kritiek op de toekomstplannen voor de Zaanse Schans.

De plannen voor de Schans roepen vragen op – en niet alleen over de inhoud, maar ook over de onderliggende aannames. De Boer-Doeves uit in deze persoonlijke opiniebijdrage stevige kritiek op het voorgestelde all-in entreemodel en de verwachte bezoekersaantallen. 

Op basis van haar eigen berekeningen en gesprekken met betrokken erfgoedpartijen – waaronder bezorgde leden van De Zaansche Molen – concludeert zij dat het plan op gespannen voet staat met de werkelijke capaciteit van de molens en andere erfgoedlocaties. De Boer-Doeves waarschuwt voor overbelasting van vrijwilligers, teleurgestelde bezoekers en het verlies van regie over het erfgoed: ‘Goede bedoelingen zijn niet genoeg.’

We plaatsen haar opiniebijdrage 1:1

---

Begeleidende notitie – Berekening capaciteit molens Zaanse Schans

(n.a.v. werkbezoek gemeenteraad op 9 mei 2025)

Op 9 mei vond een ‘werkbezoek Zaanse Schans’ plaats waarbij de gemeenteraad van Zaanstad onder andere in gesprek ging met de erfgoedlocaties. Daar gaven Marieke Verweij (directeur Zaans Museum, en voorzitter van het directeurenoverleg en de werkgroep ‘Toekomst Erfgoedpark’ namens de erfgoedpartijen) en Martin Berendse (voorzitter van het bestuur Stichting Zaanse Schans én voorzitter Stuurgroep ‘Toekomst Erfgoedpark’) een toelichting op de toekomstplannen voor de Zaanse Schans.

Tijdens het gesprek stelde ik de vraag over de capaciteit van de verschillende erfgoedlocaties. In de gepresenteerde plannen wordt immers uitgegaan van 1,8 miljoen betalende bezoekers per jaar. Daarop is ook de toegangsprijs van €17,50 gebaseerd. Deze aanname werd die dag expliciet bevestigd.

Maar als we niet uitgaan van welk bedrag er nodig is, maar van wat de capaciteit van de erfgoedlocaties zelf is, dan komen we op een heel andere berekening uit.

Het antwoord van Marieke Verweij was:

‘Het STRABO-onderzoek heeft opgeleverd dat een optimum bezoekersaantal per dag voor de Zaanse Schans 7.000 à 8.000 is. Vermenigvuldig je dat met 365 dagen, dan kom je op ruim 2,7 miljoen bezoekers per jaar. Dus de totale capaciteit is ruim voldoende.’

Ze voegde daaraan toe:

‘Mensen komen vooral voor een totaalbeleving en hoeven niet per se een erfgoedlocatie in. Als dat wél zo is, moeten ze vooraf reserveren. En geldt: vol = vol. Dan gaat er een touwtje voor de deur.’

Martin Berendse vulde aan:

‘Dat is net als in de Efteling – ook daar kan niet iedereen op één dag in de Python.’

De conclusie van de erfgoedpartijen en de gemeente Zaanstad is dan ook dat mensen ook €17,50 gaan betalen om alleen een rondje over de Zaanse Schans te lopen, zónder ook maar één erfgoedlocatie te betreden.

Dat veel locaties op piekmomenten al snel ‘vol’ zijn en huizen sowieso niet toegankelijk zijn, doet er volgens hen niet toe. Dan is het idee: mensen komen maar terug als het rustiger is.

Maar dat roept serieuze vragen op. Want met deze redenering krijg je:
• teleurgestelde bezoekers (die nergens naar binnen kunnen voor hun €17,50), en/of
• je haalt de beoogde 1,8 miljoen betalende bezoekers niet.

Als ‘vol = vol’ geldt, en mensen willen méér dan alleen een rondje (wat blijkt uit de evaluatie van de pilot), dan wordt de beoogde bezoekcijfers gewoon niet gehaald.

Ambtenaren geven dan aan: ‘Geen probleem, ook met minder dan 1,8 miljoen kaartkopers is het model nog levensvatbaar.’

Maar dan kan er minder worden uitgevoerd. De inkomsten gaan dan eerst naar personeelskosten en juridische verplichtingen. Pas daarna komen investeringen als het fietspad, de parkeergarage en onderhoud aan het gebied en de monumenten aan bod.

Ik blijf het een wonderlijke vergelijking vinden. Alsof de Zaanse Schans te vergelijken is met de Efteling. Ja, op een drukke dag kun je daar misschien niet in de Python – maar er zijn nog tientallen andere attracties waar je dan wél in kan. Vrijwel niemand betaalt een entreeticket om ‘een rondje te lopen’.

Capaciteitsanalyse van de erfgoedlocaties

(bronnen: STRABO, familie Kempenaar, oud-bestuurders en leden van De Zaansche Molen, jaarverslagen)

Het huidig aantal bezoekers aan de daadwerkelijke betaalde erfgoedlocaties op de Zaanse Schans wordt als volgt geschat:
• Verfmolen De Kat: ±180.000
• Andere molens (De Bonte Hen, De Zoeker, Het Jonge Schaap, De Huisman): ±220.000
• Molenmuseum: ±40.000
• Zaans Museum: ±175.000 (incl. Kuiperij en Wevershuis, 95.000 voor alleen ZM)
• Zaanse Tijd Museum: ±40.000
Totaal: ±675.000 bezoeken per jaar
De molens trekken daarvan zo’n ca. 400.000 bezoekers.

De totale dagcapaciteit van de Zaanse Schans volgens STRABO: 7.000–8.000 bezoekers per dag. Op piekdagen – vooral in april t/m augustus – wordt dit maximum benaderd. De verdeling over het jaar is bovendien scheef (bron: STRABO en gemiddelden genomen) en zeer lastig te beïnvloeden. Immers hoogseizoen is niet voor niets hoogseizoen, dan hebben de mensen vaak vakantie:
• jan: 2%, feb: 3%, mrt: 5%, apr: 15%, mei: 12%, jun: 11%, jul: 15%, aug: 15%, sep: 9%, okt: 7%, nov: 3%, dec: 3%.

Stel: 1,8 miljoen bezoekers à €17,50 krijgen recht op 1 molenlocatie
Dat zou betekenen:
1,8 miljoen bezoeken per jaar aan de molens.

Bij een rekensom waarbij:
• de openingstijden worden verruimd (bijv. 08.00–17.30),
• 17 tijdsloten (à 30 minuten) per dag worden benut,
• en alle molens moeten alle dagen meedoen,
… kom je – met veel proppen – uit op max. 1,7 miljoen molenbezoeken per jaar.
Dat is meer dan vier keer zoveel als nu!

Gevolgen voor vrijwilligers, bezoekersbeleving én molens
Als de molens nu al vaak als druk worden ervaren bij 400.000 bezoekers per jaar, wat betekent dan 1,7 miljoen?
• De vrijwilligers worden overbelast;
• Ze worden toeristenmanagers i.p.v. kassamedewerkers of molenaar;
• De bezoekbeleving daalt;
• De molens slijten sneller.

En dan hebben we het nog maar over één locatiebezoek per kaartje!
Uit de evaluatie van de pilot blijkt: mensen die een totaalkaartje kopen, willen óók alle locaties zien.
‘We hebben er immers voor betaald, is hun beleving.

Wat betekent dit voor De Zaansche Molen?
De molens moeten dan:
• Alle(!) molens moeten elke dag open,
• langere dagen draaien,
• en samen vier keer zoveel bezoekers verwerken.

Dat betekent:
• véél meer kosten voor De Zaansche Molen;
• snellere slijtage van molens;
• zwaardere belasting voor vrijwilligers;
• en een onzekere inkomstenverdeling (bron: businesscase all-in ticket, sheet 16, vastgesteld 27 november 2024).

Vraag is: wil De Zaansche Molen zich hieraan verbinden?

In de presentatie van de gemeente Zaanstad, op sheet 16 staan een aantal investeringen, o.a. van De Zaansche Molen voor ‘investerings- en restauratieambities’ 25-28 en 29-34 à resp. 3,1 mln en 2,4 mln.

In het raadsvoorstel staat bij de ‘risico’s blz 13/15’ dat bij lagere inkomsten dan verwacht (lees: er komen geen 1,8 mln bezoekers die een kaartje kopen van €17,50) de grotere uitgaven worden uitgesteld.

Omdat (bij monde van de ambtenaar) eerst alle kosten voor personeel, juridische kosten etc. betaald moeten worden uit de opbrengsten, zijn grote investeringen als onderhoud/restauratie posten die naar achteren worden geschoven.

Het omleggen van het fietspad heeft ter vergelijking een hoge politieke prioriteit, ook dat soort uitgaven gaan dan voor. En wellicht ook de kosten voor parkeren.

Immers als de gemeente mede gaat bepalen, bepaalt ook de politiek – en die is grillig. Wil De Zaansche Molen zich dat echt allemaal op de hals halen? Terwijl ze nu een steady inkomstenbron hebben? En met een afslanking van de overhead ook wellicht weer een positief model?

Oude fouten herhalen?

We zagen eerder al een overschatting: de gemeente wilde in de jaren ’90 Europese subsidie voor het Zaans Museum binnenhalen. Op basis van 1,2 miljoen bezoekers, waarvan zogenaamd 50% Nederlands. Een publieksonderzoek bracht de werkelijke cijfers aan het licht: ca. 800.000 bezoekers, waarvan slechts 18% Nederlander. De aannames vielen dus grof tegen.

Tot slot

Het zou mijns inziens – en die van mijn bronnen – oerstom zijn als De Zaansche Molen haar molens op deze manier te grabbel gooit: overvolle molens, dagelijks open, hogere kosten, onzekere inkomsten, en verlies van regie.
Goede bedoelingen zijn niet genoeg.

Zonder realistische cijfers, duidelijke afspraken en draagvlak onder vrijwilligers en betrokkenen, wordt dit een recept voor teleurstelling – en zeer waarschijnlijk schade aan het erfgoed waar het allemaal om draait.

---

De Boer-Doeves stuurde naast haar opiniebijdrage een set technische vragen mee. Voor de volledigheid plaatsen wij deze ook hier:

Technische Vragen Zaanse Schans

1. Verzoek om berekening maximale bezoekerscapaciteit erfgoedlocaties Zaanse Schans
   Graag ontvang ik van u een onderbouwde berekening waarin wordt uitgegaan van de maximale dagelijkse bezoekerscapaciteit van de erfgoedlocaties op de Zaanse Schans.
   Ik vraag u daarbij expliciet om:

• per locatie inzichtelijk te maken hoeveel bezoekers er per dag terecht kunnen;
• daarbij rekening te houden met geldende gebruikersvergunningen en andere wettelijke randvoorwaarden;
• een realistische inschatting te geven op basis van de huidige infrastructuur en personele inzet;
• en indien van toepassing aan te geven hoe en met welk effect het werken met tijdsloten hieraan bijdraagt.

Doel van deze berekening is om een zuiver beeld te krijgen van wat er daadwerkelijk mogelijk is aan bezoekersverwerking, los van financiële doelstellingen of theoretische aannames.

1b. Ter vergelijking heb ik zelf met de bronnen die ik tot mijn beschikking had een volgende berekening gemaakt, graag deze berekening nalopen. (zie bijlage)

2. Vraag (slide 12):
   Er wordt bij de uitgangspunten van het DEM het volgende genoemd: “het model is van en voor alle stakeholders actief op de Zaanse Schans” én “het exploitatiemodel bestaat uit alle exploitaties + benodigde investeringen (korte/lange termijn) om OS waar te maken”.
   Er wordt nu gesteld dat het model voor alle stakeholders is, maar bij de optelling van de exploitaties wordt alleen gekeken naar de exploitaties van de erfgoedpartijen. Moet in dat geval niet ook de exploitaties van de ondernemers meegenomen worden? Alleen dan is het voor álle stakeholders.
   Er wordt nu namelijk tweezijdig geredeneerd. Hierbij is het antwoord dat de ondernemers ook een verdienmodel hebben als winkel niet toereikend. De erfgoedpartijen hebben immers ook winkels en horeca. Of is het dan de bedoeling dat de winkels en horeca van de erfgoedpartijen verdwijnen?
3. Vraag (slide 16):
   Er wordt gesproken dat het Duurzaam Exploitatiemodel nodig is voor het beheer en onderhoud van de Zaanse Schans: met noodzakelijke kostenposten omdat anders ‘het erfgoed binnen 5-7 jaar verdwenen is’.
   Maar als we naar de investeringsagenda kijken van 60 miljoen, dan staan daar veel zaken op die ons inziens niet ‘noodzakelijk zijn voor behoud van het erfgoed’, zoals: herinrichting parkeergebied à 6 miljoen, entreegebouw oost en voorgebied à 7,8 miljoen, realisatie project Handen uit de mouwen à 4,8 miljoen, project Landje de Haan ontwikkeling (daar zit nu een succesvol cacaolab dat zijn contract heeft zien bevriezen) à 2 miljoen, vervoer over water à 1 miljoen, rebranding à 7,5 ton = ruim 22 miljoen die niet aan beheer en onderhoud wordt uitgegeven.
   Hoe kan dit dan toch verklaard worden?
4. Op slide 15 staat bij Lasten voor de gemeente Zaanstad 4.110.740. Maar op slide 14 zijn dat de baten en niet de lasten. Hoe kan dit?
5. Ik zou graag ten behoeve van de financiën een duidelijker overzicht krijgen. Ook wat de verdeling gaat zijn in de opbrengsten: welk percentage gaat naar welke partij?
6. Wat is de duiding van de ‘voorlopige investeringsagenda 2026-2035 verdeeld per stakeholder’?
   Het is mij niet duidelijk hoe ik de verschillende bedragen die optellen tot 75 miljoen moet lezen als alle inkomsten vanuit de all-in ticket komen. Waar zijn deze bedragen op gebaseerd?
7. Vraag (slide 16):
   Wat wordt verstaan onder ‘uitbreiding eigendom arsenaal Rijksmonumenten rond de Zaanse Schans’?
   Om welke concrete objecten gaat dit?
8. Ik stelde de vraag tijdens de presentatie over de parkeergarage. Deze is nog niet beantwoord. Dat in het mobiliteitsplan staat ‘lange termijn’. Tegelijkertijd werd gezegd in de presentatie dat ‘het een totaal pakket aan maatregelen zijn die noodzakelijk zijn’. Ook staat het fietspad niet gefinancierd terwijl het wel randvoorwaardelijk is.
   Graag krijgen we een toelichting hoe dit tot elkaar verhoudt: noodzakelijk, maar wel op de langere termijn (in ieder geval geen geld bij kredietbesluit nu).
9. Graag zien we de financiële jaarcijfers van de Stichting Zaanse Schans.
   Hoeveel geld gaat van de totale begroting naar ‘beheer en onderhoud’, en hoeveel naar andere posten? En welke posten zijn dit?
10. Hoeveel parkeerplaatsen zou het opleveren als op de locatie van het Zaans Museum een 2- en/of 3-laags parkeergarage wordt gebouwd, als daarbij ook een ruimte wordt gereserveerd voor een entreedeel?
11. Het Zaans Museum heeft loonkosten van 2,3 miljoen euro (jaarcijfers 2023). Dit lijkt zeer veel. Hoe kan dit uitgelegd worden in relatie tot de doelstellingen van het museum? Kan daar in gesneden worden?
12. ‘Met het invoeren van een ticket wordt voorkomen dat het een attractiepark wordt’.
    Dat klopt toch niet? Het wordt juist een attractiepark als er een ticket verplicht is.
13. Over het draagvlak wordt gezegd: ‘de programmadirecteur heeft de opdracht om in gesprek met de ondernemers hun commercieel belang te borgen in het model’. → Het eerste huurcontract is echter al opgezegd: familie Kempenaar van Verfmolen de Kat en ook is het contract van het Cacaolab ‘bevroren’. Dat klinkt eerder als het wegpesten van ondernemers, dan ‘hun commercieel belang borgen’. Welke zekerheden krijgen ondernemers dan? Worden contracten toch verlengd?
14. ‘In een scenario met minder inkomsten dan verwacht is er nog steeds sprake van een positief exploitatiesaldo als de grotere investeringen later in de tijd worden gezet’.
    Welke grote investeringen worden hier bedoeld?
15. Er is een risico, juridisch, dat bij de uitwerking van de entreeheffing er onvoldoende juridische basis bestaat om de inwoners van de gemeente Zaanstad en andere categorieën van personen gratis toegang te geven tot de Zaanse Schans. → Hoe groot is dit juridische risico? Zijn er voorbeelden elders bijvoorbeeld?
16. Er moet dus betaald parkeren ingevoerd worden rondom de Zaanse Schans om het mobiliteitsplan te laten slagen.
    Is daar al een draagvlakonderzoek voor uitgevoerd? Zo nee, wordt dat gedaan? En wat betekent het als er onvoldoende draagvlak is?
17. In de bijlage van de raadstukken is het convenant met de erfgoedpartijen opgenomen.
    Dit exemplaar is niet ondertekend. Wanneer zal er ondertekend worden? Of is er al ondertekend en heeft de raad vanwege privacyregels de niet-getekende versie ontvangen?

Door: Marianne de Boer-Doeves (korte inleiding van Merel Kan). De foto is van Michel Schermer.