Ik heb de Zaan bekeken door de ogen van twee import-Zaankanters en ik vond de plek op aarde terug waar ik geboren ben. Bert Verhoeff (1949), gelauwerd fotograaf van mijn leeftijd – ik zie hem nòg ’s avonds de redactie van de Volkskrant oplopen om zijn foto’s bij de chef-nacht te presenteren – en de mij onbekende NRC-fotograaf David Galjaard (1983, zo’n tien jaar jonger dan mijn kinderen). Ze zijn pas recent komen wonen in de streek die ik al ruim een halve eeuw geleden verliet, maar waar ik nooit echt afscheid van kon nemen.

Door Martin Rep

De NRC schreef afgelopen weekend een mooi verhaal over de expositie die de twee fotografen samen maakten in het Zaans Museum. De deftige krant gooide er maar liefst vier pagina’s in de weekendbijlage tegenaan. Er stonden foto’s bij van een trein en een elektriciteitsmast in of naast de achtertuin van een huis. Halfnaakte mensen op boten in een sluis, iedereen kijkt een andere kant op, in de achtergrond een molen. Drie zwemmers in de Zaan voor de monumentale fabriekswand van Wormerveer (boven). De uitbater van de parenclub in de Showboat op een oversized rood-fluwelen bank onder een schilderij van een neukend stel.

Verwarrend en opwindend. Ik reed naar het Zaans Museum om het met eigen ogen te zien. Wat ik aantrof, was een haarscherp, accuraat en rauw portret van de Zaanstreek in de eenentwintigste eeuw. Nog nooit zag ik het onaantrekkelijke en tegelijkertijd dynamische stukje Nederland pal boven Amsterdam zo perfect in beeld gebracht. ‘Stroom. De Zaan in beweging’, is de titel van de expositie (en van het gelijknamige boek met alle foto’s, beslist kopen in de museumshop, kost slecht 29,95 euro).

Kennismaking met de werkelijkheid

Ik wil helemaal niks negatiefs zeggen van het Zaans Museum, integendeel, maar de nostalgie voert er wel erg de boventoon. Daar is niks op tegen, nostalgie is de insteek van zo’n beetje alle verhalen die ik op mijn website schrijf, maar na de zalen met blikken bussen van Verkade, vogelvlucht tekeningen van verdwenen fabrieken, reclameposters van Verkade, wetenswaardigheden over paltrokmolens en houtzagerijen, aandacht voor kunst met een Zaans accent van Jan Verkade tot Claude Monet, voelt deze kennismaking met de werkelijkheid van nu als een verademing.

Die werkelijkheid is soms schokkend. Waar staat in vredesnaam dat huis met een hoogspanningsmast in de achtertuin? Zou dat een privé-tuin zijn? Vlak daarnaast raast een trein voorbij. Het huis blijkt aan de Westzijde te staan, de trein zal dus wel op weg zijn naar Hoorn en Enkhuizen. Er is een avondfoto van een huis in kerstsfeer, het ziet er gezellig uit, ernaast staat het dreigende maar schitterend verlichte complex van Bunge Loders Croklaan in Wormerveer. Een luxesloep met mooie jonge mensen in zwemkledij passeert op de Zaan het afbladderende verlaten pakhuis Wormerveer in Wormer.

Er is een surrealistisch beeld van stelletjes die kijken naar montagefoto’s van hun droomhuis, die zijn neergezet op de plek waar dat straks gebouwd zal worden, op de achtergrond de voormalige silo van Zwaardemaker. We zien de bejaarde Toos Smit die aan wal klimt na haar dagelijkse zwemtochtje door de Zaan – het is februari. Er liggen mensen op yogamatjes oefeningen te doen of zen te zijn aan de oever van de Zaan, aan de overkant staan fabrieken. Een sleepboot trekt silo’s over het water die ver boven de omgeving uittorenen, ik wist niet eens dat een dergelijk transport mogelijk was.

De Lum…

Dit is het beeld van de Zaanstreek uit de eenentwintigste eeuw, maar het is toch ook nog altijd de Zaanstreek zoals ik me die herinner uit mijn jeugd. Monumentale huizen naast rookwolken uitbrakende fabrieken. De Dubbelebuurt in Koog aan de Zaan waar altijd zo’n rare geur hing als ik erdoor fietste. De stank van olie en cacao die als een deken over alles hing. Dat beeld uit mijn jeugd bestaat nog steeds, al ziet het er nu anders uit.

De meeste van mijn vrienden die ik heb leren kennen na mijn vertrek uit de Zaanstreek, hebben de Zaan nog nooit van dichtbij gezien en hebben daar ook geen enkele behoefte aan. Wie is opgegroeid in Haarlem, Alkmaar of Den Haag, haalt zijn neus op voor een dergelijke woonomgeving. Die weet niet hoe lekker de Lum in Krommenie kon stinken, de fabrieksarbeiders die ernaast woonden, vonden het geen probleem, ze verdienden er immers hun brood. Verhoeff en Galjaard halen hun neus er al helemaal niet voor op. Ze zien de schoonheid in het contrast en brengen dat in hun foto’s dramatisch naar voren. 

Vergeet die leuke verpakkingen van Molenaars Kindermeel en de plakplaatjes uit de Verkade Albums. Fiets naar het Zaans Museum (dit is een serieuze tip, want voor parkeren betaal je, ongelogen, 13 euro, ook voor een halfuur!) en loop meteen door naar Stroom. Geloof me nou maar en doe het gewoon, ik krijg geen geld voor dit stukje van het Zaans Museum.

●●●●● Vijf van de beschikbare vijf ballen voor deze expositie.  Zaans Museum, Schansend 7, Zaandam. Expositie ‘Stroom. De Zaan in beweging’, t/m 31 maart 2024. 

Door Martin Rep. Foto’s van Bert Verhoeff en David Galjaard (Zaans Museum).