Voor de ondermijningsaanpak in Zaandam-Oost en de inzet van het interventieteam zijn Data Protection Impact Assessments (DPIA’s) nodig. Maar die zijn er niet, ondanks diverse toezeggingen. Daarmee lijkt de hele ondermijningsaanpak op losse schroeven te staan.

De Functionaris Gegevensbescherming (FG) van Zaanstad heeft forse kritiek op de ondermijningsaanpak van de gemeente bij Pact Zaandam-Oost. De juridische constructie is ‘niet juist’, het ondermijningsbeleid ‘niet voldoende’. Pact Zaandam-Oost zit niet goed op het gebied van de verwerking van persoonsgegevens, het interventieteam en de ondermijningsaanpak.

De FG zegt zich zorgen te maken ‘over de omgang met persoonsgegevens bij Zaanstad’. Dat geldt niet alleen het interventieteam maar ook de publicatie van namen van vermeende bijstandsfraudeurs. Daar had de gemeente advies moeten vragen aan de FG maar heeft dat niet gedaan. Het wijst volgens hem op ‘grote vraagstukken binnen de organisatie’.

DPIA verplicht

De functionaris tilt zwaar aan het ontbreken van een Data Protection Impact Assessment (DPIA) van de ondermijningsaanpak, dus van een goedgekeurd protocol van de werkwijze met het oog op de privacy: ‘iedere aanpak van ondermijning is DPIA-plichtig’.

De Autoriteit Persoonsgegevens zegt daarover dat als een organisatie van plan is persoonsgegevens te verwerken waarbij waarschijnlijk een hoog privacy-risico optreedt, de organisatie verplicht is zo’n DPIA uit te voeren.

Het verzamelen en delen van gegevens is een zwaartepunt bij de aanpak van ondermijning in Zaandam-Oost. Daarvoor is een DPIA noodzakelijk. In de ‘Jaarrapportage Privacy 2024’ van Zaanstad uit maart 2025 staat dat de DPIA voor Pact Poelenburg is ‘opgestart’. Maar zonder DPIA is de Zaanse ondermijningsaanpak onmogelijk:

‘Wanneer de organisatie verplicht is om een DPIA uit te voeren, dan is gegevensverwerking niet toegestaan vóórdat de DPIA is afgerond.’

Spoed

De FG zei in juni tegen onafhankelijk platform voor onderzoeksjournalistiek Follow the Money (FTM) ook dat de gemeente verplicht was ‘eerst in kaart te brengen wat de risico’s voor grondrechten waren’. De FG vraagt in het onderzoek dat begin deze maand door Zaanstad openbaar is gemaakt nogmaals om DPIA’s ‘op de verschillende ondermijningsaanpakken die worden uitgevoerd binnen Pact Zaandam Oost’.

Zaanstad liet FTM in juni weten dat het regelen van de DPIA ‘sneller had gemoeten’ maar het werd ‘met spoed’ opgepakt. Burgemeester Hamming liet in juli 2025 weten dat de planning was om voor vijf processen de DPIA’s die maand nog af te ronden.

Het Memo van de FG dateert van 28 juli. Toen waren de DPIA’s dus niet geregeld. Eind augustus meldde de woordvoerder van Hamming aan De Orkaan dat de DPIA’s ‘op uitvoerend niveau gereed’ waren. Ze lagen bij de Functionaris Gegevensbescherming die ze van advies ging voorzien. Maar in de begeleidende brief uit begin oktober bij de vijf onderzoeken naar het interventieteam zegt het college ‘dat de DPIA’s uit 2021 en 2022 moeten worden geactualiseerd en dat dit in 2025 moet zijn uitgevoerd’. In de ‘leeswijzer’ staat: ‘Het college erkent (…) dat er DPIA’s moeten worden uitgevoerd. Dit is voor de ondermijningsaanpak met urgentie opgepakt’.

Eind 2025

In de reactie op de publicatie van FTM wordt een concrete deadline genoemd: ‘alle DPIA’s moeten uiterlijk eind 2025 gereed zijn, gezien de discussie rondom de publicaties is aangegeven hier voor de ondermijningsaanpak meer urgentie aan te geven’.

Ondanks de DPIA-plicht voor de ondermijningsaanpak en de beloftes van opstarten, met ‘spoed’ en ‘urgentie’ oppakken, in juli afronden, te actualiseren en dit jaar nog uit te voeren, is het duidelijk dat de DPIA’s er op dit moment nog niet zijn. En zonder goedgekeurde DPIA’s zou de hele aanpak wel eens onrechtmatig kunnen zijn.

In zijn rapportage schrijft de FG dat in 2019 ‘ook al geadviseerd is om een DPIA (privacy-onderzoek) uit te voeren op de voorgenomen ondermijningsaanpak. Om redenen is deze DPIA tot op heden niet uitgevoerd’. Het gaat om het Brandaris-interventieteam dat ‘data rondom bijstandsuitkeringen, minimabeleid, de BRP, de BAG, de WOZ, belastingen, meldingen openbare ruimte en vergunningen’ aan elkaar koppelde om zo ‘risicoadressen’ te identificeren. Op grond van het succes van deze aanpak wilde Zaanstad deze aanpak ook invoeren in Poelenburg, Pelders- en Hoornseveld en Zaandam Zuid.

Geen ethische commissie

Ook pleit de FG voor een externe ethische commissie die gemeentelijke beleidsvoorstellen kan laten toetsen op ethische normen en maatschappelijke impact. De instelling van zo’n commissie is in lijn met een advies van de VNG. Daar gaat het college niet in mee: ‘morele oordeelsvorming is onderdeel van het dagelijkse werk van politiek, bestuurders en ambtenaren’ en daar heeft men geen externen bij nodig.

Zaanstad liet vijf onderzoeken doen naar het Interventieteam. Voordat die openbaar gemaakt werden, kregen raadsleden, inwoners en media een ‘leeswijzer’ van 54 pagina’s die door een ambtenaar in de raadszaal vrijwel integraal werd voorgelezen. Zonder vragen of discussie. De Orkaan heeft eerder aangegeven niet mee te doen aan deze act waarmee B&W probeert de meningsvorming te beïnvloeden. Wij deden geen verslag van de voorlezing van de ‘leeswijzer’. Wij kunnen de onderzoeksrapporten zelf wel beoordelen. Dat is trouwens door de gemeente van hindernissen voorzien. Drie van de vijf rapporten zijn als niet-doorzoekbare pdf aangeleverd terwijl ook de ‘leeswijzer’ deels ondoorzoekbaar is.

De onderzoeken gaan over of er volgens de regels is gewerkt (Functionaris Gegevensbescherming – dit artikel), over hoe het team het beste te organiseren (Van de Bunt), over de klachten over het team (intern n.a.v. publicatie Follow The Money), over hoe het team in de praktijk heeft gewerkt (Bureau Beke) en over wat het heeft opgeleverd (intern onderzoek).

Door Piet Bakker en Merel Kan op basis van Memo van de Functionaris Gegevensbescherming, aanbiedingsbrief, Leeswijzer, ‘bestuurlijk perspectief’ op de onderzoeken (allemaal hier te vinden), Jaarrapportage Privacy 2024, Raadsinformatiebrief ‘Onderzoeken mede n.a.v. publicatie Follow the Money’, ‘Intern onderzoek n.a.v. de concrete signalen uit de artikelen van FtM en het NRC’, Advies Van de Bunt, website Autoriteit Persoonsgegevens, eerder nieuws op De Orkaan. Foto: Interventieteam Wijkgerichte Overlast in actie (Orkaan-archief).