Het is niet de eerste keer en vast ook niet de laatste keer dat we ‘fototijdreizen’ naar de Westzijde in Zaandam. Deze keer naar het begin van de Westzijde met de Achterzaan en de molens De Ruijter en De Pauwin.

De tijd staat niet stil. Er wordt gebouwd en gesloopt, straten verdwijnen, nieuwe wijken verrijzen. Winkels gaan weg, bedrijven sluiten, groen maakt plaats voor nieuwbouw. De Zaanstreek is de afgelopen decennia sterk veranderd. De Orkaan brengt dat in beeld. Op één plek die in het verleden op de foto is gezet, maken we nu opnieuw ‘dezelfde’ foto. Zoek de verschillen…

De oude foto is afkomstig uit het gemeentearchief Zaanstad. Bert Versteeg maakte de eigentijdse foto en zorgde voor de achtergrondinformatie. Vandaag: het begin van de Westzijde in Zaandam.

Westzijde

Vandaag zien we een zeer oude foto, waarschijnlijk de oudste tot nu toe in deze serie, want links op de achtergrond zien we korenmolen De Ruijter die in 1864 is gesloopt.

Op de voorgrond zien we het nog bestaande lucht- of theehuis achter Westzijde 12. Deze werd gebouwd in de tweede helft van de 18e eeuw. Iets noordelijker, achter Westzijde 14, zien we een houten luchthuis dat oorspronkelijk is gebouwd omstreeks 1775. Dit luchthuis is in 1940 gesloopt en is in 2015 herbouwd waarna hier het Monet Atelier kwam.

De Franse schilder Claude Monet verbleef van 2 juni tot 8 oktober 1871 in Zaandam. In deze periode heeft hij 25 schilderijen gemaakt waaronder Het Blauwe Huis, Molens in het Westzijderveld, De Dam en de sluizen aan de Achterzaan, Tuinhuizen aan de Achterzaan en De Voorzaan en de Westerhem. Dit laatste schilderij is in 2015 aangekocht door het Zaans Museum voor € 1.116.000. In het Monet Atelier hangen 25 replica’s van de Zaanse Monets die door Zaanse kunstenaars zijn gemaakt.

Molen De Ruijter kent een zeer lange geschiedenis, want al in 1449 stond er op deze plek ten noorden van het naar de molen genoemde Ruijterveer, al een korenmolen. Dit was ongetwijfeld een standaardmolen en is omstreeks 1572 samen met 130 woningen tijdens De Tachtigjarige oorlog verbrand.

De molen en de woningen waren op last van de Graaf van Bossu geplunderd en in brand gestoken. Dit gebeurde omdat, volgens Bossu, de bebouwing in de omgeving van de Dam de verdediging van Zaandam belemmerde. 

Na de brand bleef Westzaandam zeven jaar zonder meelmolen, maar in 1579 werd er een nieuwe molen gebouwd. Vermoedelijk ook een standaardmolen. Deze tweede molen werd in 1639 vervangen door een grote, achtkantige bovenkruier. De molen hield stand tot 1864 en werd toen gesloopt.

Het erf waarop De Ruijter heeft gestaan werd voor F. 5.300 gekocht door de gemeente Zaandam die er vervolgens de Hogere Burgerschool (HBS) liet bouwen. In 1962 verliet de HBS het pand en betrok het een nieuw gebouw aan de Vincent van Goghweg, het huidige Zaanlands Lyceum. De oude school werd vervolgens gesloopt en in de plaats hiervan kwam Schuijt Woninginrichting. Het pand werd in 1988 gesloopt en daarna werd het huidige appartementencomplex gebouwd.

Rechts op de oude foto zien we nog een molen, die aan de weg en de Zaan stond tegenover de huidige Schoolmeesterstraat. Dit is de Pauwin die in 1671 als zaagmolen werd gebouwd en waarvan de windbrief op 20 augustus 1671 werd verleend aan Gerrit Jansz Maijn. Tot 1747 bleef het een zaagmolen, waarna eigenaar Pieter Somer de Pauwin liet vertimmeren tot verfmolen.

In het midden van de achttiende eeuw ging het zeer slecht met de houtzagerij in de Zaanstreek. Doordat de Engelsen omstreeks 1740 zeer hoge invoerrechten gingen berekenen voor bewerkt hout, was het niet meer lonend om gezaagd hout naar Engeland te exporteren. Toen twaalf jaar later ook nog eens een invoerverbod van gezaagd hout naar de Zuidelijke Nederlanden werd aangekondigd, betekende dit de doodsklap voor de wagenschotzagerij. De balkenzagerij wist zich naderhand te herstellen van deze klap. Binnen een tijdsbestek van dertig jaar verdwenen er meer dan 100 houtzaagmolens uit de Zaanstreek.

Pieter Somer bleef tot zijn dood in 1764 met de molen werken. Daarna verkochten de erfgenamen De Pauwin aan de firma Heyme Vis. Deze firma liet in 1870 een stoom- verfhoutmalerij bouwen en toen deze fabriek naar behoren werkte werd De Pauwin in 1903 verkocht aan de firma Kamphuys, die met zijn rijstpellerij De Phenix pal ten noorden van De Pauwin stond.

Kamphuys liet het zeskant van de molen slopen waarna de onderbouw en schuren dienstdeden als opslag. Op de plaats van de molen staat sinds 1990 een lelijke loods die de naam van de molen draagt.

Bekijk hier alle fototijdreizen.

Tekst en foto 2025: Bert Versteeg. Bronnen: Gemeentearchief Zaanstad, Zaanwiki, Wikipedia, Molendatabase en Zaans.nl