Van Rob Vreeken, Zaankanter en correspondent van de Volkskrant in Istanbul, verscheen onlangs het boek Een heidens karwei – Erdogan en de mislukte islamisering van Turkije. 

Een van de twaalf hoofdstukken, ‘Turk in Zaandam, Zaankanter in Turkije’, is een tweeluik over Turkse Nederlanders in de Zaanstreek en degenen die achterbleven in Turkije. Hoe is het beide groepen vergaan sinds de jaren zestig, toen de arbeidsmigratie op gang kwam?

In een reeks van negen afleveringen brengt De Orkaan dit hoofdstuk.

Vandaag de vierde aflevering:

De grote stad! Het echte leven!

In Istanbul bezoek ik de Turks-alevitische familie van Eylem Köseoglu, haar tante Hatice Simsek met haar dochter Nurhayat. Ze wonen in een appartement in Nurtepe, een doodgewone wijk in het Europese deel van de stad. Ooit was het een gecekondu, een van de sloppenwijken waar migranten uit Anatolië zich vestigden. Moeder en dochter belichamen de razendsnelle sociale stijging die hele volksstammen in Turkije hebben doorgemaakt, door onderwijs, economische groei en de trek naar de stad. (Na de soundcloud gaat de tekst verder)

Liever luisteren?

De familie komt uit de regio rond Erzincan, een stad in het oosten van Turkije met een grote alevitische minderheid. Hatice, de zus van Eylems moeder, werd na de basisschool naar een tante in Istanbul gestuurd. Vermoedelijk was ze heimelijk uitgehuwelijkt, want al spoedig beviel ze, getrouwd en wel, van haar eerste kind, Nurhayat. Dat was in 1975. Hoe oud ze was wil ze niet zeggen, dat vindt ze te beschamend, maar uit het feit dat ze als geboortejaar 1964 opgeeft, valt wel iets af te leiden. ‘Ik wil er niet te veel aan denken,’ zegt Hatice met afgewende blik. ‘Ik kwam hier als kind met mijn poppen en mijn tante huwelijkte me uit.’ 

De volgende generatie maakte een kolossale sprong, in Istanbul zowel als Zaandam. Net als Eylem ging dochter Nurhayat naar de universiteit, ze studeerde economie aan een Engelstalige faculteit. Haar broer Önder deed bedrijfskunde, haar zus Yasemin is ingenieur. Drie kinderen van een praktisch analfabete tienermoeder. Opgegroeid niet, zoals hun moeder, in een van de grote wereld afgesneden provinciestadje, maar in de kosmopolitische metropool Istanbul.

Hatice greep daar, op iets latere leeftijd, alsnog haar kansen. Ze werd modeliste, begon een atelier, deed middelbare school en doet nu, op haar 59ste, toelatingsexamen voor de universiteit. Ook werd ze politiek actief, als gemeenteraadslid voor de centrumlinkse CHP. Eén keer was ze in Nederland, zes jaar geleden. Wat de meeste indruk maakte: dat de Nederlandse kaas niet lekker is en dat het er op de vismarkt net zo toe gaat als in Turkije.

Haar dochter heeft iets verfijndere denkbeelden over Europa, dat ze uitvoerig bereisde. ‘Als je open-minded bent zijn er niet veel verschillen tussen Europa en Turkije,’ zegt Nurhayat. ‘De Europese steden waren niet veel anders dan Istanbul. Overal heb je Zara en Mango, Istiklal is net als de Champs Elysées. Al hangt het er natuurlijk van af waar je je bevindt in de samenleving.’

Het relaas van Hatice en Nurhayat bevestigt dat de verstedelijking de Turkse samenleving ingrijpend heeft veranderd. In Zaanstad sprak ik diverse mensen die geen enkel familielid meer hebben in hun regio van herkomst. De jongste generaties in Turkije nu voegen een hoofdstuk toe aan deze geschiedenis van urbanisatie, door uit te vliegen naar universiteiten door het hele land, vaak ver van huis. Dit is een belangrijke observatie.

Het hoger onderwijs in Turkije is enorm opgebloeid, zo niet kwalitatief, dan toch wel kwantitatief. De regering-Erdogan heeft op grote schaal geïnvesteerd in infrastructuur. Naast wegen, vliegvelden, ziekenhuizen, nieuwbouwwijken en winkelcentra ook scholen en instellingen voor hoger onderwijs. (Met de kanttekening dat wat in Turkije üniversite heet, ook afdelingen hebben die in Nederland hbo of soms zelfs mbo zouden zijn). Het aantal studenten nam toe van 1,6 miljoen in 2002 tot 8,4 miljoen twintig jaar later, het aantal universiteiten van 76 tot 207. Het budget van het hoger onderwijs verveertienvoudigde. Ook middelgrote steden als Aksaray kregen een universiteit. Doordat het hoofddoekverbod op de universiteit werd opgeheven, gingen meer meisjes uit conservatieve gezinnen studeren. De helft van alle studenten is nu vrouw.

Daarbij komt dat het Turkse onderwijs een wrede ratrace kent. De overgang van middenschool naar voortgezet onderwijs loopt via loodzware examens, de overgang naar het hoger onderwijs al helemaal. Ouders betalen zich blauw aan bijlessen. Wie het zich kan veroorloven, stuurt zoon of dochter naar de dershane, een bijspijkerklas in het weekend. Alles voor de hoge cijfers. De verschillen in status en kwaliteit tussen universiteiten zijn groot.

Wie gaat studeren, dient een voorkeurslijst met zo’n tien of twintig studierichtingen en universiteiten in, maar de eindcijfers bepalen de uitkomst. Velen komen daarom terecht op een andere universiteit dan de favoriete, en in een niet echt gewenste studierichting. Sterker, de meesten willen naar een andere stad, weg van huis, weg van de familie.

Zeker de helft van alle jongeren die ik op diverse plekken in het land spreek, zegt het liefst in Istanbul te gaan studeren. De grote stad! Het echte leven! Velen lukt dat niet, maar er ontstaan vanzelf piepkleine Istanbul’tjes in de steden waar de studenten wél naartoe gaan, zoals Caféstraat in Aksaray, vol hippe en minder hippe koffiehuizen en restaurants. Of neem het bijzonder moderne Eskisehir, met drie universiteiten de ‘studentenstad’ van Turkije. Het heeft een bloeiend cultureel leven en een actieve lhbti-beweging.

familie-van-Eylem-Koseoglu-in-Istanbul-tante-Hatice-Simsek-links-met-haar-dochter-Nurhayat-midden.-Rechts-tolk-Ayca-Aldatmaz

Eylem Köseoglu zag twintig jaar geleden al dat een deel van de mensen in Turkije verder was dan de meeste Turkse Nederlanders. ‘Mijn nichtjes in Istanbul mochten veel meer dan in Nederland mogelijk was voor meiden en vrouwen,’ zegt ze. Al dertig jaar bezoekt ze minstens eenmaal per jaar familie in Istanbul en Izmir. ‘Een onwijs progressieve stad, het San Francisco van Turkije. Ik denk dat Izmir moderner is dan sommige regio’s in Nederland. De nieuwe generatie in de grote steden is, ongeacht politieke kleur, veel vrijer in denken en handelen. Heel internationaal minded.’

Istanbul en Izmir zijn natuurlijk niet representatief voor heel Turkije. Toch viel het Turkse achterland Eylem bijzonder mee, toen ze ruim twintig jaar geleden Erzincan bezocht, de regio waar haar familie vandaan komt. ‘Ik dacht dat het dorp conservatief zou zijn. Maar ik was verbaasd: ze stonden zo open naar de wereld, ze gingen mee met de tijd. Leuke mensen. De meiden waren heel modern. Ouders stuurden hun dochters naar de grote stad om te studeren.’

Het onderwijssysteem geeft jongeren dus een ongekende vrijheid. In het bijzonder geldt dat voor de meisjes, voor wie in de Turkse cultuur nu eenmaal strengere regels gelden dan voor jongens. Geen ouders in de buurt, geen controle. ‘Het is een zegen dat ze uit huis moeten om te studeren,’ zegt Songül Mutluer. Dat besefte ze toen ze op haar 22ste stage liep bij een advocatenkantoor in Ankara en tijdens latere bezoeken aan de stad. 

Zelf had ze ervoor moeten vechten om te mogen studeren. Haar ouders vonden het eng, een dochter die het huis uit ging, naar de universiteit, misschien wel met een buitenlandse stage. ‘Maar ik zag hoe gemakkelijk dat werd in Turkije. Hoe normaal het was dat je aan een loting meedeed, in de grote stad ging studeren. Dat je daar alle vrijheid had. Vriendjes nemen, bij elkaar blijven slapen. Dat kon ik best benijden. Dan keek ik als Nederlander van Turkse afkomst naar Turkije en dacht: jeetje, zij maken grote sprongen! Ik zag jongeren die veel sneller gingen dan hun leeftijdgenoten hier in Nederland. Ik dacht: straks kun je beter in Turkije wonen, dan heb je meer vrijheid. Studeren in Ankara, Izmir of Istanbul, alles doen wat God verboden heeft. Vreemdgaan was een soort way of life geworden. De verhalen die ik hoorde! Het was een bijzondere gewaarwording.’ 

Rob Vreeken is zondag 17 september te gast op de literaire middag van De Wormerveerse Vermaning en ‘t Nut. Met journalist Eva Hoeke praat hij dan over zijn boek en over zijn ervaringen in Turkije. Aanvang 15.00 uur. De Vermaning, Zaanweg 57, Wormerveer