De Zaanstreek heeft een prachtige geschiedenis wat cacao en chocolade betreft. Er zijn heel veel grote en kleine bedrijven te noemen die in onze streek gevestigd waren. Veel zijn er verdwenen maar sommigen hebben zich gespecialiseerd en zijn later overgenomen door nog grotere concerns.

Door Thijs de Gooijer

Zo startte Jan Stuurman in 1908 zijn cacaofabriek Aurora nadat hij het cacao-vak had geleerd met de windmolens (De grauwe Gans, De Os, Bonte Hen, Het Jonge Big, Het Oude Kaar).

Bijna identiek deed Jan Huysman dat met zijn cacao– en chocoladefabriek De Zaan nadat hij eerst met zes windmolens cacao had leren te verwerken (o.a. De Oranjeboom, De Zaadzaaijer, Prolpot, Oude Zwan enz.). De voor die tijd vastbesloten Huysman kocht alle aandelen van een ondernemende groep Zaandijkers die met hun ‘Onderneming’ de cacao-en chocoladefabriek De Zaan in 1911 hadden opgericht. 

ZOR

Stuurman cacao nam in 1957 zijn buurman de ZOR over (Zaanlandsche Olieraffinaderij) met zijn unieke installatie waarmee de cacaoboter door raffinage en filtratie op een nog hoger plan kwam te staan. Maar zijn Aurora werd zelf in 1979 overgenomen door Cacaofabriek Gerkens die later weer onderdeel werd van het nog veel grotere Amerikaanse concern Cargill cocoa and chocolate.

Jan Huysman werd opgevolgd door zijn zoon Willem en die droeg het stokje weer over aan zoon Jan. Het bedrijf draaide prima en de orderportefeuille was goed gevuld. Dat zijn zaken die kapers op de kust lokken en een zo’n kaper was het Amerikaanse W.R. Grace en Co. In 1963/64 neemt dit bedrijf alle aandelen over. Dat was een cruciaal moment in de geschiedenis van Cacaofabriek de Zaan. Immers, Grace en Co was al eigenaar van het wereldberoemde Cacao en Chocoladebedrijf Van Houten in Weesp.

Van Houten

Dit bedrijf was twee jaar eerder in dezelfde Amerikaanse handen gevallen. De grote vraag die vele Zaankanters in die periode slapeloze nachten opleverde was: Gaat W.R. Grace en Co de productie overhevelen naar Weesp of komt van Houten naar de Zaanstreek. Ook in Weesp was de spanning enorm, allerlei nieuws deed de ronde. De Zaan komt hierheen. Nee, Wij gaan naar de Zaan! De emoties liepen hoog op.

Van Houten te Weesp was vooral beroemd om zijn chocolade in vele vormen. Ook was men sterk in cacaoboter. Tot ver buiten de Nederlandse grenzen was Van Houten een begrip. In samenwerking met Philips bracht men o.a. een pastille met vitamine D op de markt. Dit had Philips uit cacaoboter weten te maken. Van Houten was de Tweede Wereldoorlog goed doorgekomen. De productie werd in die donkere jaren overgeschakeld van cacao naar andere levensmiddelen zoals poeder voor pudding en vla. Het fabriek behield zo de productie gaande en het personeel werd daardoor een gang bespaard naar Duitsland om daar te werk gesteld te worden. Tijdens de bezetting werd er veel gedaan voor het personeel maar ook voor de Weesper bevolking. 

Eind jaren ‘50 draaide de fabriek nog goed al wilde het met de modernisatie van de productie niet zo goed vlotten. Toen dan ook W.R. Grace eigenaar werd van de fabriek in Weesp en later van de fabriek in Koog aan de Zaan vreesden vele Weespenaren voor het voortbestaan van de cacaoproduktie en daarmee het bestaan van het fameuze bedrijf. 

Dutching

Dan valt de beslissing. Het meest winstgevende onderdeel van de fabriek, te weten de cacaoproductie wordt in zijn totaliteit onder de vleugels van Cacaofabriek De Zaan in Koog aan de Zaan gebracht. De Zaankanters kunnen gerust zijn maar de Weespenaren niet. Het bedrijf gaat kwakkelen en de vele wisselingen in de top van de organisatie doen het bedrijf geen goed. Men bezuinigt op investeringen en er zijn veel ontslagen nodig om uit de rode cijfers te blijven. Het hielp niets.

Uiteindelijk valt in 1971 het doek voor het eens zo beroemde bedrijf en komen meer dan 500 werknemers op straat te staan. Van Houten was niet meer. Van Houten, die nog steeds eigenaar was van het ‘geheim’ namelijk het Dutching–proces. Dit was door Casparus en Coenraad van Houten uitgevonden in het begin van de 19^e eeuw! Een onderdeel daarvan was het alkaliseren van de cacao waardoor het beter oplosbaar werd en daardoor beter verwerkbaar in allerlei chocolade-producten. Tevens werd de smaak een stuk zachter.

En hoe verging het cacaofabriek De Zaan nadat het de produktie van Van Houten onder zijn hoede kreeg? Wel, het Dutching-proces werd nog geruime tijd gedraaid als er voor klanten van Van Houten werd geproduceerd. Men deed daar geheimzinnig over en wilde geen pottenkijkers. Zelfs ondergetekende weet nog dat er een belletje zat op de deur van de branderij. De deur was gesloten en als je aanbelde verscheen er een gezicht voor een klein luikje wat openging. Men nam je van top tot teen op en dan ging de deur open. “goed volk” werd er doorgegeven en men ging door met het proces van Van Houten. Het merkwaardige was dat het proces van de Zaan bijna identiek was aan dat van Van Houten.

Ook kwam er wat personeel mee uit Weesp, die keuze had men aan productiemedewerkers gegeven bij de overgang. Zij maakten elke dag de gang van Weesp naar de Koog en vica-versa.

Enkele productielijnen kwamen ook over. Zo was er in de boterfabriek een Van Houten-lijn. Een boterlijn met afvulpunt die onder het stolpunt gekoelde boter in dozen van 25 kg vulde. De boter was nog steeds vloeibaar daarom stonden de dozen in kistjes. Zodra de boter niet meer in beweging was stolde deze en kon iets verderop in de lijn al op pallets kon worden gestapeld. Mits de boter goed was gekoeld.

Ik weet nog dat er visite was van een groep ondernemers en deze bezochten de bewuste inpaklijn. Toen de eerste kistjes bij een omkeerbeweging kwamen (onderzijde moest naar boven) stond daar een nieuwe losse kracht die was verteld dat hij de kistjes moest omdraaien als ze bij hem aankwamen. Helaas voor de groep waren die dozen verkeerd gestold en nog uitermate vloeibaar. De losse kracht deed echter wat hem was verteld, pakte de kistjes beet en draaide ze met grote kracht om. Een grote golf boter was zichtbaar en 50 kg van dit goedje vloog door de lucht. Het resultaat was dat de hele groep onder de boter zat die ook direct op hun kledij stolde. Een gekrakeel van jewelste, vuistjes werden opgeheven. Maar de losse kracht kon niets worden verweten, hij moest de kistjes omdraaien en dat deed hij dan ook (!).

Boter

Een kleine Van Houten-massa-inpaklijn was er ook, de massa (gemalen cacao zonder enige toevoeging) werd vloeibaar in dozen gedaan. Deze dozen stonden in kistjes en deze dozen stolden in 24 uur. Het stak nauw met de dozen vullen, een van de regels was: vinger even in de massa en koud gevoel van de massa aan de lippen is dan goed om af te tappen. Zodoende liepen de medewerkers daar allemaal met cacao op het gezicht. Tapte men te warm af dan stolde het verkeerd, de cacao- massa zette dan qua volume uit en men kreeg de dozen niet meer uit de kistjes wat veel ongemak en ook flink wat gemopper opleverde.

De tegenwoordige vastmakerij van boter en massa is dermate gemoderniseerd dat dit euvel gelukkig niet meer voorkomt. De boter en massa gaat meestal in tankwagens naar de klant en als het moet worden vastgemaakt zorgt uiterst fijne mechanisatie voor mooie dozen waar geen mensenhand meer met het product in aanraking komt.

Zo nam dus een cacaoreus (De Zaan) een andere (Van Houten) over. Voor onze streek was die beslissing gunstig. Het resultaat is een fabriek in de Koog die samen met Cacaofabriek De Mooriaan in Wormer (ook ofi) elke concurrentie wereldwijd het hoofd kan bieden. Gezamenlijk, met die andere gigant Cargill cocoa, ook gelegen aan de oevers van de Zaan doen zij de bijnaam alle eer aan die men in Amerika aan onze streek geeft. In California hebben ze Silicon-valley maar de Zaanstreek wordt daar Cocoa-valley genoemd.

Cacao de Zaan heeft na W.R. Grace nog het Amerikaanse ADM als eigenaar gehad en inmiddels is het bedrijf in handen van ofi (Olam uit Singapore) waar ook de cacaofabriek in Wormer onder valt (De Mooriaan).

Euforie

Zijn er nog andere Zaanse pareltjes in die wereld? Jawel. In Wormerveer zetelt sinds 2016 een chocoladefabriek met de naam De Euforij. Dit bedrijf produceert heerlijke pure en melkchocolade op basis van traditionele recepturen. Voornamelijk gemaakt voor en door Zaankanters. Zo gaat de kennis van cacao en chocolade niet verloren. Hun motto is “Zaanse chocolade waar je blij van wordt”. En inderdaad. Het verdient beslist een aanbeveling om hun chocoladerepen eens te proeven. 

In Zaandijk huist een winkel waar je ook heerlijke chocolade kunt vinden. In chocolaterie De Cacaoboom op de Lagedijk 142b. 

Ook in Zaandijk maar nu op nummer 14 naast molen De Bleeke Dood vindt men ‘Smells like chocolate’ waar Ingmar Niezen en Kinito Van Dunem da Costa de cacaoscepter zwaaien. Zij maken op ambachtelijke wijze vanuit de cacaoboon lekkere chocolade. Zij hebben contact met cacaoboeren in Angola en hopen dat deze cacao binnenkort ook in Nederland te verkrijgen is. Later meer hierover.

Schoemaker

En tenslotte: er draait nog een cacaobedrijf in de Zaanstreek. Aan de oevers van een uitsparing in de Zaan De Poel genaamd, huist het bedrijf van Schoemaker cacao (JS Cocoa). Dit bedrijf werd door Jan en Piet Schoemaker in 1923 van het levenslicht voorzien. Eerst werd er gehandeld in peulvruchten , zaden en granen op de Amsterdamse beurs maar men ging al snel over in handel en productie van cacao. Het was het eerste bedrijf ter wereld dat op basis van extractie nog cacaoboter uit uitval – afval van andere cacaobedrijven wist te maken. In een volgende aflevering zullen we meer aandacht aan dit bedrijf schenken dat zijn plaats in de wereld van cacao keurig heeft ingenomen en hoogwaardige producten op de markt brengt.